ΘΕΩΡΙΑ 4η Ενότητα: Χρόνος (Πόδες) - Ρυθμός - Έκφραση

Χρόνος - Ρυθμός - Χρονική Αγωγή - Έκφραση

Θεμελιώδη δομικά στοιχεία της μουσικής

1.  ΧΡΟΝΟΣ & ΡΥΘΜΟΣ

Η μελωδία είναι διαδοχή φθόγγων που προφέρονται με χρονική τάξη και ρυθμό. Σε μια μελωδία όλοι οι φθόγγοι που τη συνθέτουν δεν είναι της ίδιας διαρκείας, άλλοι διαρκούν λίγο κι άλλοι περισσότερο. Ο προσδιορισμός της διαρκείας του φθόγγου ονομάζεται χρόνος.

Το μέτρημα του χρόνου γίνεται με ισόχρονες ρυθμικές κινήσεις του χεριού προς τα πάνω και προς τα κάτω. Η κίνηση του χεριού προς τα πάνω ονομάζεται άρση και προς τα κάτω θέση.
Η θέση αποτελεί το ισχυρό μέρος του μέτρου.
Μια θέση και μια άρση σχηματίζουν ένα μέτρο ή έναν πόδα, που είναι και το μικρότερο και απλούστερο άθροισμα χρόνων. Τα μέτρα χωρίζονται με τις Διαστολές, αν και στα παλαιά χειρόγραφα οι διαστολές δεν καταγράφονται.

Το χώρισμα της μελωδίας με ορισμένη τάξη σε ομάδες ή αθροίσματα χρόνων, ονομάζεται ρυθμός και τα μέρη του ρυθμού ονομάζονται ρυθμικοί πόδες.
Ο ρυθμός είναι η ψυχή της Μουσικής, γιατί έχει τη δύναμη να εισδύει στην ψυχή του ακροατή και να τροποποιεί την κατάστασή της. Η δύναμη αυτή ονομάζεται ήθος του ρυθμού. 

Το ήθος του ρυθμού διακρίνεται σε: 

α) διασταλτικό: αποδίδονται έννοιες μεγαλοπρεπείας και ηρωικών πράξεων,

β) συσταλτικό: προκαλούνται έννοιες συστολής και ταπεινώσεως,

γ) ησυχαστικό: όταν γεννιόνται στην ψυχή συναισθήματα ειρήνης και γαλήνης. 

Όταν μετράμε τον ρυθμό με τα χέρια ή τα πόδια αυτό αποτελεί ένα ορατό σημείο μέτρησης του χρόνου. Γι’ αυτό και κάθε χρόνος στη μουσική ονομάζεται και σημείο.

Τα ρυθμικά σχήματα παίρνουν την ονομασία τους ανάλογα με τον αριθμό των χρόνων που περικλείουν.
Έτσι έχουμε πόδες απλούς: 

• δίσημους, δύο χρόνων,
  
• τρίσημους, τριών χρόνων,
  
• τετράσημους, τεσσάρων χρόνων,

και πόδες σύνθετους:

• πεντάσημους, πέντε χρόνων,
• εξάσημους, έξι χρόνων, δηλαδή δύο τρίσημους,
• επτάσημους, επτά χρόνων, δηλαδή ένας τρίσημος και ένας πεντάσημος κοκ.

Στην εκκλησιαστική μουσική, στα σύντομα μέλη κάθε συλλαβή αντιστοιχεί σε έναν μουσικό χρόνο και ο ρυθμός καθορίζεται από τις τονιζόμενες συλλαβές του κειμένου.
Στη θέση κάθε ρυθμικού πόδα βρίσκονται οι τονιζόμενες συλλαβές που έχουν μεγαλύτερη έμφαση στο ποιητικό κείμενο.
Προηγούνται τα ρήματα, ακολουθούν τα ουσιαστικά και τελευταία τα άρθρα.

Σε μια μελωδία όλοι οι χρόνοι πρέπει να έχουν απολύτως ίση διάρκεια μεταξύ τους, γι’ αυτό και ο σωστός ισόχρονος ρυθμός είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του καλού ψάλτη. 

Στα μέλη της Βυζαντινής μουσικής δεν έχουμε πάντα τον ίδιο ρυθμό, ούτε μέτρα με τον ίδιο αριθμό χρόνων. Γι’ αυτό και ο ρυθμός ονομάζεται τονικός, αφού για βάση έχει τις τονιζόμενες συλλαβές στη θέση του μέτρου. Όπου δηλαδή, τονίζεται η συλλαβή του κειμένου του ύμνου, εκεί τονίζεται και η μουσική.

 1.1 Ο Ρυθμός και τα Μέτρα

α) Ρυθμός Δίσημος:

Είναι το μέτρο που έχει δύο κινήσεις, η πάνω που λεγεται Άρση, η οποία αποτελεί το ασθενές μέρος του μέτρου και η κάτω που λέγεται Θέση και αποτελεί το ισχυρό μέρος του μέτρου.  Η Θέση συμπίπτει με την τονιζόμενη συλλαβή.

β) Ο Ρυθμός Τρίσημος

Τρίσημος ρυμός λέγεται το μέτρο που έχει τρεις χρόνους, δηλαδή τρεις κινήσεις. 

γ) Ο Ρυθμός Τετράσημος

Το μέτρο που έχει τέσσερις χρόνους - κινήσεις ονομέζεται τετράσημος ρυθμός

Με τους σύνθετους πόδες, όπως, ο Πεντάσημος, ο Εξάσημος, ο Επτάσημος κλπ. δεν θα ασχοληθούμε προς το παρόν.

1.2 ΧΡΟΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

Οι ισόχρονες κινήσεις του ρυθμού μπορούν να γίνονται κάθε φορά και με διαφορετική ταχύτητα. Η ορισμένη ταχύτητα των κινήσεων του ρυθμού ονομάζεται χρονική αγωγή.
Κάθε μελωδία είναι γραμμένη σε κάποια ορισμένη χρονική αγωγή η οποία σημειώνεται στην αρχή του μέτρου. 

Στην Βυζαντινή Μουσική χρησιμοποιείται: 

α) η βραχεία χρονική αγωγή

β) η μέση 

γ) η μετρία [ η οποία είναι και η πιο κοινή σε χρήση]

δ) η ταχεία και 

ε) το χύμα

Η εκτέλεση των μελωδιών με την κανονική τους χρονική αγωγή παίζει σπουδαιότατο ρόλο στη μουσική έκφραση. Χωρίς αυτήν (αγωγή) ο ρυθμός χωλαίνει υπερβολικά σε βάρος της όλης μουσικής εκτέλεσης.

 2. ΕΚΦΡΑΣΗ / ΠΟΙΟΤΗΤΑ

Σε μια μελωδία όλοι οι φθόγγοι δεν εκφέρονται με τον ίδιο τρόπο, άλλοι εκφέρονται με δύναμη, άλλοι ηπιότερα, άλλοι με ζωηράδα, άλλοι με τίναγμα ή στριφογύρισμα της φωνής, άλλοι με χρωματισμό. Η ποιότητα που αποκτούν οι φθόγγοι ονομάζεται έκφραση ή ποιότητα και είναι το στοιχείο εκείνο που προσδίνει στη μουσική σύνθεση ιδιαίτερη ζωή και θέλγητρο. Έτσι αποφεύγεται η μονοτονία και η ξηρότητα στο ακουστικό αποτέλεσμα.

Υπάρχουν συγκεκριμένοι χαρακτήρες ποιότητας και έκφρασης που συμπλέκονται με τους χαρακτήρες ποσότητας και διανθίζουν το μέλος, με τους οποίους θα ασχοληθούμε διεξοδικά  σε επόμενη διδακτική ενότητα. Δείτε κι εδώ: Χαρακτήρες Ποιότητας & Έκφρασης

Επόμεβη Διδακτική Ενότητα:

Εκκλησιαστική Μελοποιία - Χρονικοί Χαρακτήρες