Χρόνος - Ρυθμός - Χρονική Αγωγή - Έκφραση

Θεμελιώδη δομικά στοιχεία της μουσικής

1. Χρόνος & Ρυθμός

Η μελωδία είναι διαδοχή φθόγγων που προφέρονται με χρονική τάξη και ρυθμό.
Οι φθόγγοι μιας μελωδίας δεν έχουν πάντα την ίδια διάρκεια· άλλοι διαρκούν λιγότερο και άλλοι περισσότερο

Χρόνος ονομάζεται ο προσδιορισμός της διαρκείας κάθε φθόγγου, δηλαδή, η χρονική έκταση στην οποία εκτελείται κάθε χαρακτήρας ποσότητας.

Το μέτρημα του χρόνου γίνεται με ισόχρονες ρυθμικές κινήσεις του χεριού προς τα πάνω και προς τα κάτω.

Η κίνηση του χεριού προς τα πάνω ονομάζεται άρση (ασθενές μέρος του μέτρου)
Η κίνηση προς τα κάτω ονομάζεται θέση(ισχυρό μέρος του μέτρου)

Μια θέση και μια άρση σχηματίζουν ένα μέτρο ή έναν πόδα, που αποτελεί το μικρότερο και απλούστερο άθροισμα χρόνων.

Τα μέτρα χωρίζονται με Διαστολές, αν και στα παλαιά χειρόγραφα αυτές δεν καταγράφονται.

Ρυθμός είναι η συμμετρική διαδοχή χρονικών διαρκειών, με τάξη.
Το χώρισμα λοιπόν, της μελωδίας με ορισμένη τάξη και συμμετρία σε ομάδες ή αθροίσματα χρόνων, ονομάζεται ρυθμός και τα μέρη του ρυθμού ονομάζονται ρυθμικοί πόδες.

Ο ρυθμός είναι η ψυχή της Μουσικής, γιατί έχει τη δύναμη να εισδύει στην ψυχή του ακροατή και να τροποποιεί την κατάστασή της. Η δύναμη αυτή ονομάζεται ήθος του ρυθμού.

Το ήθος του ρυθμού διακρίνεται σε:

α) διασταλτικό: αποδίδονται έννοιες μεγαλοπρεπείας και ηρωικών πράξεων,

β) συσταλτικό: προκαλούνται έννοιες συστολής και ταπεινώσεως,

γ) ησυχαστικό: όταν γεννιόνται στην ψυχή συναισθήματα ειρήνης και γαλήνης.

Η μέτρηση του ρυθμού με τα χέρια ή τα πόδια αποτελεί ένα ορατό σημείο μέτρησης του χρόνου. Γι’ αυτό και κάθε χρόνος στη μουσική ονομάζεται και σημείο.

Τα ρυθμικά σχήματα παίρνουν την ονομασία τους ανάλογα με τον αριθμό των χρόνων που περικλείουν.

Έτσι έχουμε:

⭐Πόδες απλούς:

δίσημους, δύο χρόνων,

τρίσημους, τριών χρόνων,

τετράσημους, τεσσάρων χρόνων,

⭐Πόδες σύνθετους:

πεντάσημους, πέντε χρόνων,

εξάσημους, έξι χρόνων, δηλαδή δύο τρίσημους,

επτάσημους, επτά χρόνων, δηλαδή ένας τρίσημος και ένας πεντάσημος κοκ.

Στην εκκλησιαστική μουσική, στα σύντομα μέλη κάθε συλλαβή αντιστοιχεί σε έναν μουσικό χρόνο.
Ο ρυθμός καθορίζεται από τις τονιζόμενες συλλαβές του κειμένου.
Στη θέση κάθε ρυθμικού πόδα βρίσκονται οι τονιζόμενες συλλαβές που έχουν μεγαλύτερη έμφαση στο ποιητικό κείμενο.
Προηγούνται τα ρήματα, ακολουθούν τα ουσιαστικά και τελευταία τα άρθρα.

Σε μια μελωδία όλοι οι χρόνοι πρέπει να έχουν απολύτως ίση διάρκεια μεταξύ τους, γι’ αυτό και ο σωστός - ισόχρονος ρυθμός είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του καλού ψάλτη.

Στα μέλη της Βυζαντινής μουσικής δεν έχουμε πάντοτε: ούτε τον ίδιο ρυθμό, ούτε συνεχόμενα μέτρα με τον ίδιο αριθμό χρόνων. Γι’ αυτό και ο ρυθμός ονομάζεται τονικός, αφού για βάση έχει τις τονιζόμενες συλλαβές στη θέση του μέτρου.
Όπου δηλαδή, τονίζεται η συλλαβή του κειμένου του ύμνου, εκεί τονίζεται και η μουσική.

1.1 Ο Ρυθμός και τα Μέτρα

α) Ρυθμός Δίσημος:

Είναι το μέτρο που έχει δύο κινήσεις, η πάνω που λέγεται Άρση, η οποία αποτελεί το ασθενές μέρος του μέτρου και η κάτω που λέγεται Θέση και αποτελεί το ισχυρό μέρος του μέτρου. Η Θέση συμπίπτει με την τονιζόμενη συλλαβή.

β) Ο Ρυθμός Τρίσημος:

Τρίσημος ρυθμός λέγεται το μέτρο που έχει τρεις χρόνους, δηλαδή τρεις κινήσεις.

γ) Ο Ρυθμός Τετράσημος:

Το μέτρο που έχει τέσσερις χρόνους - κινήσεις ονομάζεται τετράσημος ρυθμός

Με τους σύνθετους πόδες, όπως, ο Πεντάσημος, ο Εξάσημος, ο Επτάσημος κλπ. δεν θα ασχοληθούμε προς το παρόν.

1.2 Χρονικὴ Ἀγωγή

Οι ισόχρονες κινήσεις του ρυθμού μπορούν να ἐκτελοῦνται και με διαφορετική ταχύτητα.
Η ορισμένη αυτή ταχύτητα των κινήσεων του ρυθμού ονομάζεται χρονική αγωγή.
Κάθε μελωδία είναι γραμμένη σε κάποια ορισμένη χρονική αγωγή, η οποία σημειώνεται στην αρχή του μέτρου.

Στην εκκλησιαστική και ιδιαίτερα στη Βυζαντινή μουσική, οι χρονικές αγωγές δεν προσδιορίζονται αυστηρά με μετρονόμο όπως στη δυτική μουσική, αλλά σχετίζονται με την εσωτερική αίσθηση του μέλους, την ποιητική ροή και τη λειτουργική περίσταση. Ωστόσο, για διδακτικούς και πρακτικούς σκοπούς, μπορούμε να προσεγγίσουμε τις χρονικές αγωγές με ενδεικτικούς αριθμούς κτύπων ανά λεπτό (beats per minute – BPM):

Χρονική Αγωγή	Ενδεικτικό BPM	Περιγραφή
α) Βραχεία	40–56	Πολύ αργή, τελετουργική, συχνά σε νεκρώσιμα ή κατανυκτικά μέλη
β) Μέση	56–72	Αργή αλλά με εσωτερική κίνηση, κατάλληλη για ήρεμα δοξαστικά
γ) Μετρία	72–88	Η πιο κοινή, ισορροπημένη αγωγή για καθημερινά μέλη, Στιχηρά αργοσύντομα, Ειρμοί κ.α.
δ) Ταχεία	88–104	Ζωντανή, χρησιμοποιείται σε εορταστικά ή σύντομα μέλη
ε) Χύμα	Ελεύθερη	Χωρίς σταθερό BPM· εξαρτάται από την εκφραστικότητα του ψάλτη και το ύφος του μέλους (Αναγνώσματα)

🔸 Σημείωση 1 : Το «χύμα» δεν σημαίνει «γρήγορα» αλλά «ελεύθερα» — μπορεί να είναι αργό ή γρήγορο, ανάλογα με το ήθος και την ποιητική ροή.

🔸 Σημείωση 2 : Οι παραπάνω αντιστοιχίσεις είναι ενδεικτικές και εξαρτώνται πάντοτε από το ύφος τοῦ μέλους, τὸ λειτουργικὸ πλαίσιο, καὶ τὴν παράδοση τοῦ ναοῦ ἢ τοῦ ψάλτη.

Η Χρονική Αγωγή σημειώνεται στο μουσικό κείμενο ως εξής:

Η εκτέλεση των μελωδιών με την κανονική τους χρονική αγωγή παίζει σπουδαιότατο ρόλο στη μουσική έκφραση. Χωρίς αυτήν (αγωγή) ο ρυθμός χωλαίνει υπερβολικά σε βάρος της όλης μουσικής εκτέλεσης.

2. Ἔκφραση / Ποιότητα

Σε μια μελωδία όλοι οι φθόγγοι δεν εκφέρονται με τον ίδιο τρόπο, άλλοι εκφέρονται με δύναμη, άλλοι ηπιότερα, άλλοι με ζωηράδα, άλλοι με τίναγμα ή στριφογύρισμα της φωνής, άλλοι με χρωματισμό. Η ποιότητα που αποκτούν οι φθόγγοι ονομάζεται έκφραση ή ποιότητα και είναι το στοιχείο εκείνο που προσδίνει στη μουσική σύνθεση ιδιαίτερη ζωή και θέλγητρο. Έτσι αποφεύγεται η μονοτονία και η ξηρότητα στο ακουστικό αποτέλεσμα.

Υπάρχουν συγκεκριμένοι χαρακτήρες ποιότητας και έκφρασης που συμπλέκονται με τους χαρακτήρες ποσότητας και διανθίζουν το μέλος, με τους οποίους θα ασχοληθούμε διεξοδικά σε επόμενη διδακτική ενότητα.

Δείτε εδώ: Χαρακτήρες Ποιότητας & Έκφρασης