ΘΕΩΡΙΑ 6η Ενότητα: Οι ήχοι της Β. Μουσικής

Οι ήχοι της Βυζαντινής Μουσικής

Γενικά στοιχεία για τους ήχους της Εκκλησιαστικής Υμνωδίας και τα Συστατικά τους

Οι εκκλησιαστικοί ύμνοι έχουν μελοποιηθεί σε οκτώ διαφορετικούς Ήχους ή Τρόπους.
Ήχος ή Τρόπος είναι ένα άκουσμα ιδιαίτερο που έχει καθορισμένα:

• τη βάση του,
• τα διαστήματά του,
• τους δεσπόζοντες φθόγγους του,
• τις μελωδικές έλξεις,
• τις καταλήξεις του.

Όλα αυτά αποτελούν τα Συστατικά των ήχων:

α) η βάση = ο φθόγγος στον οποίο θεμελιώνεται η κλίμακα του ήχου,

β) τα διαστήματα = το φωνητικό ύψος μεταξύ των φθόγγων, σταθερό για κάθε ήχο,

γ) οι δεσπόζοντες φθόγγοι = οι φθόγγοι που κυριαρχούν στη μελωδία,

δ) οι καταλήξεις = οι στάσεις που γίνονται στους δεσπόζοντες φθόγγους και έχουν σχέση με τη στίξη του ποιητικού κειμένου:

δ.1) όταν υπάρχει κόμμα οι καταλήξεις ονομάζονται ατελείς,

δ.2) όταν υπάρχει άνω τελεία ή τελεία ονομάζονται καταλήξεις εντελείς,

δ.3) όταν τελειώνει το κείμενο, οι μουσικές καταλήξεις λέγονται τελικές,

ε) οι έλξεις = οι δεσπόζοντες έλκουν τους φθόγγους πάνω ή κάτω από αυτούς.
Με αυτές τις μετακινήσεις των άλλων φθόγγων προς τους δεσπόζοντες δίνεται το ήθος του κάθε ήχου και ο χαρακτήρας των μελωδιών του.


Γνώρισμα των ήχων είναι το απήχημα του, μια σύντομη μουσική φράση που δίνει την «ιδέα» του ήχου.

Οι ήχοι διακρίνονται σε:

κυρίους

-Πρώτος,

-Δεύτερος,

-Τρίτος,

-Τέταρτος,

και σε πλαγίους

-Πλάγιος του Πρώτου,

-Πλάγιος του Δευτέρου,

-Πλάγιος του Τρίτου ή Βαρύς,

-Πλάγιος του Τετάρτου.

Η βάση του κυρίου ήχου απέχει θεωρητικά από τη βάση του πλαγίου του τέσσερις φωνές.

Κάθε ύμνος γράφεται σε έναν συγκεκριμένο ήχο, ωστόσο μπορεί να περιέχει και μελωδικές γραμμές άλλων ήχων.
Στην πραγματικότητα η εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική έχει περισσότερους από οκτώ ήχους, όλοι όμως εντάσσονται στις γενικές κατηγορίες της οκτωηχίας.

Όταν οι κύριοι ήχοι τελειώνουν: 

• δυο φωνές κάτω από τη βάση τους, ονομάζονται μέσοι
  
• τρεις φωνές κάτω από τη βάση τους, ονομάζονται παράμεσοι.

Οι πλάγιοι ήχοι όταν τελειώνουν: 

• δυο φωνές πάνω από τη βάση τους ονομάζονται δίφωνοι, 
• όταν τελειώνουν τρεις φωνές τρίφωνοι,
• τέσσερις φωνές τετράφωνοι,
• πέντε φωνές πεντάφωνοι και
• όταν καταλήγουν επτά φωνές πάνω από τη βάση τους ονομάζονται επτάφωνοι.

Διαφορές των ήχων

Κάθε ήχος έχει τη δική του κλίμακα και διαφορετικά αποστάσεις ανάμεσα στους φθόγγους.

Η απόσταση ανάμεσα σε δύο - οποιουσδήποτε - φθόγγους ονομάζεται Διάστημα.


Το διάστημα μεταξύ δύο συνεχόμενων φθόγγων της μουσικής κλίμακας ονομάζεται:

Διάστημα Δευτέρας ή Τόνος. π.χ.

Ονομάζεται και Φωνή, οπότε η απόσταση από τον ΔΙ στον ΚΕ είναι διάστημα δευτέρας ή απόσταση ενός τόνου ή απόσταση μιας φωνής.

Το διάστημα μεταξύ τριών συνεχόμενων φθόγγων ονομάζεται:

Διάστημα Τρίτης ή Διφωνία. π.χ.

(Το διάστημα από τον ΝΗ στον ΒΟΥ ανεβαίνοντας, αποτελείται από τρείς φθόγγους και είναι απόσταση δύο τόνων ή δύο φωνών. Ξεκινώντας από τον ΝΗ (που δεν τον μετράμε) έχουμε:
φθόγγος ΠΑ και φθόγγος ΒΟΥ, δηλαδή δύο φθόγγοι - φωνές ο ΠΑ και ο ΒΟΥ, άρα δίφωνία.)

Το μεταξύ τεσσάρων συνεχόμενων φθόγγων διάστημα ονομάζεται:

Διάστημα Τετάρτης ή Τριφωνία. π.χ.





(Το διάστημα από τον ΝΗ στον ΓΑ αποτελείται από τέσσερις φθόγγους (ΝΗ - ΠΑ - ΒΟΥ - ΓΑ) και είναι απόσταση τριών τόνων ή τριών φωνών.
Ξεκινώντας από τον ΝΗ (που δεν τον μετράμε) έχουμε:
φθόγγος ΠΑ, φθόγγος ΒΟΥ και φθόγγος ΓΑ, δηλαδή τρεις φθόγγοι - φωνές ο ΠΑ, ο ΒΟΥ και ο ΓΑ, άρα τριφωνία.)


Το μεταξύ πέντε συνεχόμενων φθόγγων διάστημα ονομάζεται:

Διάστημα Πέμπτης ή Τετραφωνία. π.χ.

Το μεταξύ έξι συνεχόμενων φθόγγων διάστημα ονομάζεται:

Έκτης ή Πενταφωνία π.χ.

Το μεταξύ επτά συνεχόμενων φθόγγων διάστημα ονομάζεται:

Εβδόμης ή Εξαφωνία π.χ.

Το μεταξύ οκτώ συνεχόμενων φθόγγων διάστημα ονομάζεται:

Ογδόης ή Επταφωνίας ή Διαπασών π.χ.

Τετράχορδο

Μια σειρά τεσσάρων συνεχόμενων φθόγγων ονομάζεται Τετράχορδο.

Παράδειγμα:

• Τετράχορδο ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ΔΙ
• Τετράχορδο ΚΕ – ΖΩ – ΝΗ – ΠΑ'

Τόνος

Το διάστημα ανάμεσα σε δύο συνεχόμενους φθόγγους ονομάζεται γενικά Τόνος.


Στη Βυζαντινή Μουσική έχουμε Τόνους:

• Μείζονες
• Ελάσσονες
• Ελάχιστους

και

• Ημίτονα
• Εναρμόνιες Διέσεις

Περισσότερα για τους Τόνους θα μάθουμε εδώ

Κάθε κλίμακα αποτελείται από δύο όμοια τετράχορδα και από έναν μείζονα τόνο, ο οποίος:

• είτε χωρίζει τα δύο τετράχορδα και λέγεται διαζευκτικός τόνος, 
  (χαρακτηριστικό των πλαγίων ήχων), 
• είτε βρίσκεται στο τέλος της κλίμακας και ονομάζεται προσλαμβανόμενος τόνος (χαρακτηριστικό των κυρίων ήχων).

Υπερβατή ανάβαση και κατάβαση των φωνών (α)

Διαστήματα Τρίτης - Διφωνία

Η υπερβατή ανάβαση δύο φωνών δηλώνεται:


1. Με το Κέντημα σε σύνθεση με το Ολίγον ή την Οξεία

2. Με τη σύνθεση Ολίγου και Πεταστής

Η υπερβατή κατάβαση δύο φωνών δηλώνεται με το Ελαφρόν:



Παράδειγμα:

Διαστήματα Τετάρτης - Τριφωνία

Η υπερβατή ανάβαση τριών φωνών επιτυγχάνεται με τη συμπλοκή χαρακτήρων που το άθροισμά τους είναι τρεις φωνές.

1. Ολίγον ή Οξεία και Κέντημα:

2. Πεταστή και Κέντημα:

Η υπερβατή κατάβαση τριών φωνών δηλώνεται με τη σύνδεση Ελαφρού και Αποστρόφου: