ΘΕΩΡΙΑ 2η Ενότητα: Συστατικά της Β. Μουσικής

Τα συστατικά της Βυζαντινής Μουσικής.

Τα θεμελιώδη συστατικά της Βυζαντινής Μουσικής είναι:

1. Ο Φθόγγος - το Διάστημα - ο Τόνος

Η Βυζαντινή Μουσική γράφεται με γράμματα - σύμβολα που ονομάζονται μουσικοί χαρακτήρες.
Οι μουσικοί χαρακτήρες διαβάζονται με μικρές μουσικές συλλαβές που λέγονται φθόγγοι.Ο φθόγγος είναι ένας ήχος που έχει ένα ορισμένο τονικό ύψος, δηλαδή ορισμένη χαμηλή ή υψηλή οξύτητα. Αν χρησιμοποιούσαμε τη θεωρία της Φυσικής θα λέγαμε ότι, ο κάθε φθόγγος είναι ένας βόμβος – ήχος με μια συγκεκριμένη συχνότητα, χαμηλή ή υψηλή.

Οι φθόγγοι που χρησιμοποιεί η Βυζαντινή Μουσική για την παραγωγή του μέλους και κατά σειρά οξύτητας είναι επτά:

ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ΔΙ – ΚΕ – ΖΩ

Οι φθόγγοι διαφέρουν μεταξύ τους κατά την οξύτητα: δηλαδή ο ΠΑ είναι βαρύτερος από τον ΒΟΥ και ο ΚΕ είναι οξύτερος από τον ΔΙ.

Αν προχωρήσουμε μετά τον άνω ΖΩ στον επόμενο φθόγγο θα διαπιστώσουμε ότι το άκουσμα είναι ίδιο με τον πρώτο φθόγγο ΝΗ αλλά είναι οξύτερος, οπότε ονομάζουμε και τον φθόγγο αυτόν ΝΗ και τον γράφουμε ΝΗ’ για να τον ξεχωρίζουμε, κοκ.

Επίσης, αν κατέβουμε από τον πρώτο ΝΗ θα συναντήσουμε τον κάτω ΖΩ οποίος έχει το ίδιο άκουσμα με τον άνω ΖΩ αλλά μια οκτάβα βαρύτερος τονικά.
Τα ίδια ισχύουν και για τους υπόλοιπους φθόγγους.  

Η διαδοχική σειρά οκτώ φθόγγων σχηματίζει τη Μουσική Κλίμακα:

 ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ΔΙ – ΚΕ – ΖΩ - ΝΗ' - ΠΑ'

Μπορούμε να τραγουδήσουμε μία, δύο ή τρεις συνεχόμενες μουσικές κλίμακες, ανάλογα με την φωνητική μας ικανότητα, η οποία όμως καλλιεργείται και αυξάνεται συν το χρόνο.

...ΓΑ↓ – ΔΙ↓ – ΚΕ↓ – ΖΩ↓ - ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ΔΙ – ΚΕ – ΖΩ - ↑ΝΗ' – ↑ΠΑ' – ↑ΒΟΥ' – ↑ΓΑ' – ↑ΔΙ' - ↑ΚΕ' ...

Η Βυζαντινή Μουσική είναι χωρισμένη σε Ήχους, δηλαδή σε Τρόπους ψαλσίματος (κάτι ανάλογο με τις κλίμακες "ματζόρε & μινόρε" της Ευρωπαϊκής Μουσικής).
Ο κάθε ήχος έχει τη δική του κλίμακα με διαφορετικά διαστήματα ανάμεσα στους φθόγγους του.

Μια σειρά τεσσάρων συνεχόμενων φθόγγων ονομάζεται ΤΕΤΡΑΧΟΡΔΟ δηλαδή, τέσσερις φωνές - χορδές, (λέγεται και διάστημα τετάρτης).

Μπορούμε να έχουμε ένα τετράχορδο με τους φθόγγους ΠΑ - ΒΟΥ - ΓΑ - ΔΙ και ένα άλλο τετράχορδο ΚΕ - ΖΩ - ΝΗ - ΠΑ.

Η απόσταση ανάμεσα σε δύο - οποιουσδήποτε - φθόγγους ονομάζεται ΔΙΑΣΤΗΜΑ.

• Το διάστημα μεταξύ δύο συνεχόμενων φθόγγων της μουσικής κλίμακας ονομάζεται Διάστημα Δευτέρας ή Τόνος. π.χ.

ΔΙ - ΚΕ  

Ονομάζεται και Φωνή, οπότε η απόσταση από τον ΔΙ στον  ΚΕ είναι διάστημα δευτέρας ή απόσταση ενός τόνου ή απόσταση μιας φωνής.

• Το διάστημα μεταξύ τριών συνεχόμενων φθόγγων ονομάζεται Διάστημα Τρίτης ή Διφωνία. π.χ.

ΝΗ - ΒΟΥ

Το διάστημα από τον ΝΗ στον ΒΟΥ ανεβαίνοντας, αποτελείται από τρείς φθόγγους και είναι απόσταση δύο τόνων ή δύο φωνών. Ξεκινώντας από τον ΝΗ (που δεν τον μετράμε) έχουμε:
φθόγγος ΠΑ και φθόγγος ΒΟΥ, δηλαδή δύο φθόγγοι - φωνές ο ΠΑ και ο ΒΟΥ, άρα δίφωνία.

• Το μεταξύ τεσσάρων συνεχόμενων φθόγγων διάστημα ονομάζεται Διάστημα Τετάρτης ή Τριφωνία. π.χ.

ΖΩ - ΓΑ

Το διάστημα από τον ΖΩ στον ΓΑ κατεβαίνοντας, αποτελείται από τέσσερις φθόγγους (ΖΩ - ΚΕ - ΔΙ - ΓΑ) και είναι απόσταση τριών τόνων ή τριών φωνών. 
Ξεκινώντας από τον ΖΩ (που δεν τον μετράμε) έχουμε:
φθόγγος ΚΕ, φθόγγος ΔΙ και φθόγγος ΓΑ, δηλαδή τρεις φθόγγοι - φωνές ο ΚΕ ο ΔΙ  και ο ΓΑ, άρα τριφωνία.

• Το μεταξύ πέντε συνεχόμενων φθόγγων διάστημα ονομάζεται Διάστημα Τετάρτης ή Τριφωνία. π.χ.

ΝΗ - ΓΑ

Υπάρχουν ακόμη διαστήματα:

Πέμπτης ή Τετραφωνία  π.χ. ΠΑ - ΚΕ

Έκτης ή  Πενταφωνία  π.χ. ΒΟΥ - ΝΗ

Εβδόμης ή Εξαφωνία  π.χ. ΝΗ - ΖΩ

Ογδόης ή Επταφωνίας  π.χ. ΠΑ - ΠΑ'

Τα μουσικά διαστήματα διακρίνονται σε αυτά που ανεβαίνουν και σε αυτά που κατεβαίνουν.

Τα διαστήματα ανάμεσα στους φθόγγους μπορεί να είναι είτε μικρά είτε μεγάλα, δεν είναι σταθερά, μεταβάλλονται ανάλογα με τον ήχο, τον οποίο και προσδιορίζουν. Αυτή ακριβώς η ποικιλομορφία των διαστημάτων είναι η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην ευρωπαϊκή και τη βυζαντινή μουσική.

Για να μπορούμε να κατανοήσουμε τα διαστήματα τα χωρίζουμε σε μικρά κομματάκια που τα ονομάζουμε Μόρια. 

Στη Βυζαντινή Μουσική μεταξύ δύο συνεχόμενων φόγγων υπάρχουν τα εξής διαστήματα με τα ανάλογα μόρια:

Διάστημα ενός τόνου = 12 μόρια και ονομάζεται ΜΕΙΖΩΝ ΤΟΝΟΣ

Διάστημα μικρότερο του τόνου = 10 μόρια και ονομάζεται ΕΛΑΣΣΩΝ ΤΟΝΟΣ

Διάστημα μικρότερο του τόνου = 8 μόρια και ονομάζεται ΕΛΑΧΙΣΤΟΣ ΤΟΝΟΣ

Διάστημα μισού τόνου = 6 μόρια και ονομάζεται ΗΜΙΤΟΝΟ

Διάστημα μικρότερο του ημιτόνου = 4 μόρια και ονομάζεται ΕΝΑΡΜΟΝΙΟΣ ΔΙΕΣΗ

Διάστημα μεγαλύτερο του τόνου = 14 ή 16 ή 18 μόρια - ανάλογα με το γένος & τον ήχο - και ονομάζεται ΥΠΕΡΜΕΙΖΩΝ ΤΟΝΟΣ

Κάθε τετράχορδο αποτελείται από 30 Μόρια.

Κάθε κλίμακα αποτελείται από δύο όμοια τετράχορδα και από έναν μείζονα τόνο, ο οποίος:

είτε χωρίζει τα δύο τετράχορδα και λέγεται διαζευκτικός τόνος, (χαρακτηριστικό των πλαγίων ήχων),

είτε βρίσκεται στο τέλος της κλίμακας και ονομάζεται προσλαμβανόμενος τόνος (χαρακτηριστικό των κυρίων ήχων). 

Το σύνολο των μορίων σε μια κλίμακα θα πρέπει να είναι πάντοτε 72 μόρια.

2. Οι χαρακτήρες ποσότητας (φωνητικοί χαρακτήρες)

Η ανθρώπινη φωνή μπορεί να κάνει τρεις κινήσεις κατά την εκτέλεση της μελωδίας:

Ανάβαση = η κίνηση από τους χαμηλούς προς τους υψηλούς φθόγγους,

Κατάβαση = η κίνηση από τους οξείς προς τους βαρείς φθόγγους,

Ισότητα = η παραμονή της φωνής σε οποιονδήποτε φθόγγο.

Η ανάβαση και η κατάβαση μπορεί να γίνει:

συνεχόμενα = από έναν φθόγγο στον αμέσως επόμενο, π.χ. ΝΗ - ΠΑ, ΚΕ - ΖΩ κ.λ.π

υπερβατά= "πηδηχτά" από έναν φθόγγο προς έναν άλλον, που δεν βρίσκεται στην σειρά με αυτόν, π.χ. ΠΑ - ΓΑ, ΝΗ - ΔΙ κ.λ.π. 

Για να σημειώσουμε τις παραπάνω κινήσεις χρησιμοποιούμε συγκεκριμένους χαρακτήρες που ονομάζονται Χαρακτήρες Ποσότητας, όπως το Ολίγον, η Απόστροφος, κλπ.Υπάρχουν έντεκα χαρακτήρες ποσότητας και με διάφορους συνδυασμούς υποδεικνύουν ανάβαση ή κατάβαση 3, 4 κτλ φωνών.

3) Μαρτυρίες

Στην αρχή μιας μελωδίας υπάρχει πάντοτε κάποιο σημάδι που οναμάζεται Μαρτυρία, το οποίο "μαρτυρεί" το όνομα του φθόγγου και το τονικό ύψος από το οποίο θα ξεκινήσει η ψαλμώδιση του μέλους.

Η μαρτυρία δεν ψάλλεται, αλλά το ψάλσιμο ξεκινά από τον φθόγγο που δηλώνει το σημάδι - χαρακτήρας (ίσον, ολίγον κλπ.) που ακολουθεί μετά από την μαρτυρία. 

Επομένως, ο κάθε χαρακτήρας ποσότητας μας δηλώνει τι να κάνουμε σε σχέση με το προηγούμενο σημάδι, δηλαδή, πόσους φθόγγους να ανέβουμε ή να κατέβουμε και ποιο φθόγγο να τραγουδήσουμε.

Εκτός από την αφετηρία του φθόγγου και του τονικού ύψους,  οι μαρτυρίες χρησιμοποιούνται και ως οδηγός κατά τη διάρκεια της μελωδίας, δηλώνοντας αν η πορεία της έγινε σωστά. 

Επίσης, η μαρτυρία αναγράφεται στην κεφαλίδα των μουσικών κειμένων, δίπλα από τη λέξη Ήχος.
Η μαρτυρία δηλώνει σε τι ήχο θα πρέπει να ψαλεί η μελωδία που ακολουθεί, π.χ.                

Το παραπάνω σημαίνει ότι το μέλος που θα ακολουθήσει είναι γραμμένο σε ήχο Πλάγιο του Τετάρτου. 

 

Σημείωση:

Στα λειτουργικά κείμενα της Εκκλησίας (Παρακλητική, Μηναίο, κ.λ.π.) πάνω από τα τροπάρια "μαρτυρείται" ο ήχος στον οποίο θα ψαλεί το τροπάριο αλλά και το Αυτόμελο που υποδεικνύει την μουσική μελωδική γραμμή την οποία θα ακολουθήσει το τροπάριο, π.χ.

ἦχος πλ.β΄

Ὅλην ἀποθέμενοι 

Σταυρὸς ἀνυψούμενος, τοῦ ἐν αὐτῷ ὑψωθέντος, τὸ πάθος τὸ ἄχραντον, ἀνυμνεῖν προτρέπεται κτίσιν ἅπασαν·...

Επομένως, αν γνωρίζουμε να ψάλλουμε το προσόμοιο "Ὅλην ἀποθέμενοι" μπορούμε να ψάλλουμε το "Σταυρὸς ἀνυψούμενος..." και τα άλλα όμοια του.

4) Οι Χρονικοί χαρακτήρες

Οι χρονικοί χαρακτήρες σημειώνονται γύρω από τους χαρακτήρες ποσότητας κι έχουν δικά τους σημάδια. 
Οι χρόνοι προσδιορίζουν τη διάρκεια των φθόγγων, δηλαδή το χρονικό διάστημα που θα ψαλλεί μια νότα.
Υπάρχουν πέντε χαρακτήρες που αυξάνουν τον χρόνο, τρεις χαρακτήρες που διαιρούν τον χρόνο και τρεις χαρακτήρες σιωπής - παύσεις χρόνου μελωδίας. Παράδειγμα:

Εικόνα α)  Εικόνα β)

   

Στην α) εικόνα φαίνεται πάνω στον χαρακτήρα ποσότητας ίσον ένα σημαδάκι το οποίο υποδηλώνει ότι ο φθόγγος αυτός έχει διπλή διάρκεια σε σχέση με τον επόμενο που ακολουθεί.

Στην εικόνα β) οι τρεις τελείες υποδηλώνουν σιωπή ψαλσίματος διάρκειας τριών χρόνων.

5) Χαρακτήρες Ποιότητας και Έκφρασης

Οι μουσικοί χαρακτήρες διαιρούνται σε φωνητικούς, σε χρονικούς και σε χαρακτήρες ποιότητας και έκφρασης.
Οι χαρακτήρες ποιότητας και έκφρασης είναι άφωνα σημάδια που δηλώνουν ποικίλματα δηλαδή, μικρές κινήσεις φωνής προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Παράδειγμα:

Εικόνα γ) Ψηφιστόν  Εικόνα δ) Αντικένωμα

     

Στην εικόνα γ) κάτω από το Ίσον υπάρχει ένα σημάδι που λέγεται ψηφιστό και ζητά έναν τονισμό του ψαλόμενου φθόγγου.

Στην εικόνα δ) υπάρχει σημάδι κάτω από το Ολίγον και ζητά ένα τίναγμα της φωνής.

Υπάρχουν πέντε άφωνα σημάδια - υποστάσεις ποιότητας και εφτά χαρακτήρες έκφρασης. Στην παλαιά γραφή της Βυζαντινής Μουσικής υπήρχαν περισσότεροι άφωνοι χαρακτήρες οι οποίοι καταργήθηκαν, αλλά παρέμειναν στην προφορική ψαλτική παράδοση.

Για τους Χαρακτήρες θα αναφερθούμε διεξοδικότερα στις παρακάτω ενότητες.

Αναπαράσταση της Κλίμακας

Θεωρητικά ο ένας φθόγγος είναι πάνω από τον άλλον όταν η κλίμακα ανεβαίνει και αντίστοιχα ο επόμενος κάτω από την προηγούμενο όταν η κλίμακα κατεβαίνει.

Εικόνα 1.  


                          

Οι φθόγγοι = νότες στην πράξη:

Σκεφτείτε το πως ανοίγει ένα τηλεσκόπιο που το τραβάμε για να ανοίξει, όπως ανοίγουμε μια βεντάλια ή το ακορντεόν. Η δεύτερη νότα βγαίνει μέσα από την προηγούμενη αλλά, ακουστικά είναι πιο λεπτή (οξύτερη). Η τρίτη νότα βγαίνει μέσα από την δεύτερη ακόμη περισσότερο λεπτή.

Εικόνα 2.
                                          

Σχηματική παράσταση των συχνοτήτων που απαρτίζουν τους φθόγγους:

Εικόνα 3.

                           ΝΗ              ΠΑ          ΒΟΥ        ΓΑ       ΔΙ            ΚΕ         ΖΩ

Διαβάστε περισσότερα στο βιβλίο της Θεωρίας σελίδες 3 - 6   

Επόμενη Ενότητα: Χαρακτήρες της Βυζαντινής Μουσικής