ΘΕΩΡΙΑ 2η Ενότητα: Συστατικά της Β. Μουσικής

Συστατικά της Βυζαντινής Μουσικής

Τα θεμελιώδη συστατικά της Βυζαντινής Μουσικής είναι:

1. Ο Φθόγγος - το Διάστημα - ο Τόνος - οι Ήχοι

Η Βυζαντινή Μουσική γράφεται με γράμματα - σύμβολα που ονομάζονται μουσικοί χαρακτήρες. 
Αυτοί διαβάζονται με μικρές μουσικές συλλαβές που ονομάζονται φθόγγοι.

Ο φθόγγος είναι ένας ήχος με συγκεκριμένο τονικό ύψος, δηλαδή με καθορισμένη χαμηλή ή υψηλή οξύτητα.
Αν το εξετάζαμε με βάση τη Φυσική θα λέγαμε, ότι κάθε φθόγγος είναι ένας ήχος (βόμβος) με μια συγκεκριμένη συχνότητα.

Οι φθόγγοι που χρησιμοποιεί η Βυζαντινή Μουσική για την παραγωγή του μέλους είναι επτά και παρατίθενται κατά σειρά οξύτητας:

ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ΔΙ – ΚΕ – ΖΩ

Οι φθόγγοι διαφέρουν μεταξύ τους ως προς την οξύτητα. Για παράδειγμα, ο ΠΑ είναι βαρύτερος από τον ΒΟΥ, ενώ ο ΚΕ είναι οξύτερος από τον ΔΙ.

✨ Επέκταση της Κλίμακας

Αν προχωρήσουμε πέρα από τον άνω ΖΩ, ο επόμενος φθόγγος έχει το ίδιο άκουσμα με τον ΝΗ, αλλά είναι πιο οξύς. Τον ονομάζουμε επίσης ΝΗ, σημειώνοντάς τον ως ΝΗ΄ για να τον ξεχωρίζουμε.

Αντίστοιχα, κατεβαίνοντας από τον πρώτο ΝΗ, συναντούμε τον κάτω ΖΩ, που έχει το ίδιο άκουσμα με τον άνω ΖΩ, αλλά είναι μία οκτάβα χαμηλότερος.

Το ίδιο ισχύει και για τους υπόλοιπους φθόγγους.

✨ Η μουσική κλίμακα

Η διαδοχική σειρά οκτώ φθόγγων σχηματίζει τη Μουσική Κλίμακα:

 ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ΔΙ – ΚΕ – ΖΩ - ΝΗ' - ΠΑ'

Μπορούμε να τραγουδήσουμε μία, δύο ή και τρεις συνεχόμενες κλίμακες, ανάλογα με τη φωνητική μας ικανότητα, η οποία καλλιεργείται και αυξάνεται με τον χρόνο.

...ΓΑ↓ – ΔΙ↓ – ΚΕ↓ – ΖΩ↓ - ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ΔΙ – ΚΕ – ΖΩ - ↑ΝΗ' – ↑ΠΑ' – ↑ΒΟΥ' – ↑ΓΑ' – ↑ΔΙ' - ↑ΚΕ' ...

⏩Οι Ήχοι

Η Βυζαντινή Μουσική χωρίζεται σε Ήχους, δηλαδή τρόπους ψαλσίματος (κάτι ανάλογο με τις κλίμακες «ματζόρε» και «μινόρε» της Ευρωπαϊκής Μουσικής).

Κάθε ήχος έχει:

• τη δική του κλίμακα

• διαφορετικές αποστάσεις ανάμεσα στους φθόγγους

 ⏩ Το Διάστημα και ο Τόνος

Η απόσταση ανάμεσα σε δύο οποιουσδήποτε φθόγγους ονομάζεται διάστημα. Τα διαστήματα μπορεί να είναι:

• Ανιόντα (ανερχόμενα)

• Κατιόντα (κατερχόμενα)

Τα διαστήματα δεν είναι απόλυτα σταθερά· ποικίλλουν ανάλογα με τον ήχο. Αυτός είναι και ένας βασικός λόγος που η Βυζαντινή Μουσική διαφέρει από τη Δυτική.

Το διάστημα μεταξύ δύο συνεχόμενων φθόγγων της μουσικής κλίμακας ονομάζεται Τόνος.

2. Οι χαρακτήρες ποσότητας (φωνητικοί χαρακτήρες)

Κατά την εκτέλεση της μελωδίας, η ανθρώπινη φωνή μπορεί να κάνει τρεις βασικές κινήσεις:

• Ανάβαση: από χαμηλούς προς υψηλούς φθόγγους

• Κατάβαση: από υψηλούς προς χαμηλούς φθόγγους

• Ισότητα: παραμονή στον ίδιο φθόγγο

Η ανάβαση και η κατάβαση μπορεί να είναι:

• Συνεχόμενη: από έναν φθόγγο στον αμέσως επόμενο (π.χ. ΝΗ → ΠΑ, ΚΕ → ΖΩ)

• Υπερβατή: «πηδηχτή» κίνηση προς φθόγγο που δεν είναι δίπλα (π.χ. ΠΑ → ΓΑ, ΝΗ → ΔΙ)

Για να σημειώσουμε αυτές τις κινήσεις, χρησιμοποιούμε χαρακτήρες ποσότητας, όπως το Ολίγον, η Απόστροφος, κ.ά. Υπάρχουν έντεκα χαρακτήρες ποσότητας, οι οποίοι με κατάλληλους συνδυασμούς υποδεικνύουν ανάβαση ή κατάβαση 3, 4, 5 και περισσότερων φωνών.

3. Μαρτυρίες

Η Μαρτυρία είναι σημάδι που δηλώνει:

• Τον φθόγγο από τον οποίο ξεκινά το ψάλσιμο

• Το τονικό ύψος

• Τον ήχο στον οποίο ανήκει η μελωδία

Η μαρτυρία δεν ψάλλεται· το ψάλσιμο ξεκινά από τον χαρακτήρα που ακολουθεί. Επιπλέον, λειτουργεί ως οδηγός μέσα στη μελωδία, επιβεβαιώνοντας ότι η πορεία της είναι σωστή.

📌 Επίσης, η μαρτυρία αναγράφεται στην κεφαλίδα των μουσικών κειμένων, δίπλα από τη λέξη Ήχος.
Η μαρτυρία δηλώνει σε τι ήχο θα πρέπει να ψαλεί η μελωδία που ακολουθεί, π.χ.                

Το παραπάνω σημαίνει ότι το μέλος που θα ακολουθήσει είναι γραμμένο σε ήχο Πλάγιο του Τετάρτου. 
 

Σημείωση:

Στα λειτουργικά κείμενα της Εκκλησίας (Παρακλητική, Μηναίο, κ.λ.π.) πάνω από τα τροπάρια "μαρτυρείται" ο ήχος στον οποίο θα ψαλεί το τροπάριο αλλά και το Αυτόμελο που υποδεικνύει την μουσική μελωδική γραμμή την οποία θα ακολουθήσει το τροπάριο, π.χ.

ἦχος πλ.β΄

Ὅλην ἀποθέμενοι 

Σταυρὸς ἀνυψούμενος, τοῦ ἐν αὐτῷ ὑψωθέντος, τὸ πάθος τὸ ἄχραντον, ἀνυμνεῖν προτρέπεται κτίσιν ἅπασαν·...

Επομένως, αν γνωρίζουμε να ψάλλουμε το προσόμοιο "Ὅλην ἀποθέμενοι" μπορούμε να ψάλλουμε το "Σταυρὸς ἀνυψούμενος..." και τα άλλα όμοια του.

4. Οι Χρονικοί χαρακτήρες

Οι χρονικοί χαρακτήρες σημειώνονται γύρω από τους χαρακτήρες ποσότητας και έχουν δικά τους σημάδια. Δηλώνουν τη διάρκεια του φθόγγου, δηλαδή πόσο χρόνο θα διαρκέσει η εκφορά του.

Υπάρχουν:

• 5 χαρακτήρες που αυξάνουν τον χρόνο

• 3 χαρακτήρες που διαιρούν τον χρόνο

• 3 χαρακτήρες που διαιρούν και αυξάνουν τον χρόνο

• 3 χαρακτήρες σιωπής – παύσεις μελωδίας

Εικόνα α)  Εικόνα β)
   

📌 Παράδειγμα:

• Στην εικόνα α: Πάνω στο Ίσον υπάρχει σημάδι που δηλώνει διπλή διάρκεια

• Στην εικόνα β: Τρεις τελείες δηλώνουν σιωπή τριών χρόνων

5. Χαρακτήρες Ποιότητας και Έκφρασης

Οι μουσικοί χαρακτήρες διακρίνονται σε:

• Φωνητικούς

• Χρονικούς

• Χαρακτήρες Ποιότητας και Έκφρασης

Οι χαρακτήρες ποιότητας και έκφρασης είναι άφωνα σημάδια που δηλώνουν ποικίλματα, δηλαδή μικρές κινήσεις της φωνής προς τα πάνω ή κάτω. 

Εικόνα γ) Ψηφιστόν  Εικόνα δ) Αντικένωμα

                    

📌 Παράδειγμα:

• Εικόνα γ: Κάτω από το Ίσον υπάρχει το Ψηφιστόν, που ζητά τονισμό του φθόγγου

• Εικόνα δ: Κάτω από το Ολίγον υπάρχει το Αντικένωμα, που ζητά τίναγμα με κυκλική κίνηση της φωνής

Υπάρχουν:

• 5 άφωνα σημάδια (υποστάσεις ποιότητας)

• 7 χαρακτήρες έκφρασης

Στην παλαιά γραφή υπήρχαν περισσότεροι άφωνοι χαρακτήρες, οι οποίοι καταργήθηκαν αλλά παραμένουν στην προφορική ψαλτική παράδοση.

Όλα τα παραπάνω — οι φθόγγοι, τα διαστήματα, οι ήχοι, οι χαρακτήρες ποσότητας, οι μαρτυρίες, οι χρονικοί και ποιοτικοί χαρακτήρες — αποτελούν τα βασικά συστατικά της Βυζαντινής Μουσικής.
Στις επόμενες Διδακτικές Ενότητες θα αναφερθούμε διεξοδικά σε καθένα από αυτά, με στόχο την ουσιαστική κατανόηση και βιωματική προσέγγιση της ψαλτικής πράξης.

Αναπαράσταση - Κατανόηση της Κλίμακας

Θεωρητικά, όταν η κλίμακα ανεβαίνει κάθε φθόγγος βρίσκεται πάνω από τον προηγούμενο και όταν κατεβαίνει, κάτω από τον προηγούμενο.

Εικόνα 1.  


                          

Οι φθόγγοι - νότες στην πράξη:

Σκεφτείτε το πως ανοίγει ένα τηλεσκόπιο που το τραβάμε για να ανοίξει, όπως ανοίγουμε μια βεντάλια ή το ακορντεόν. Η δεύτερη νότα βγαίνει μέσα από την προηγούμενη αλλά, ακουστικά είναι πιο λεπτή (οξύτερη). Η τρίτη νότα βγαίνει μέσα από την δεύτερη ακόμη περισσότερο λεπτή.

Εικόνα 2.
                                          

Σχηματική παράσταση των συχνοτήτων που απαρτίζουν τους φθόγγους:

Εικόνα 3.

                           ΝΗ              ΠΑ          ΒΟΥ        ΓΑ       ΔΙ            ΚΕ         ΖΩ

Εικόνα 4.

Αναβατόριο (Ασανσέρ)

Αναβατόριο (Ασανσέρ)

Ας φανταστούμε ότι βρισκόμαστε σε ένα δεκαώροφο σπίτι. Βρισκόμαστε στο ισόγειο — στη βάση από την οποία ξεκινάμε: τον φθόγγο ΝΗ. Ο στόχος μας είναι να ανεβούμε στον πρώτο όροφο — στον φθόγγο ΠΑ. Με άλλα λόγια, θέλουμε να περάσουμε από τον ΝΗ στον ΠΑ.

🔹 Τι θα κάνουμε; Θα μπούμε στο αναβατόριο (κοινώς, ασανσέρ), θα πατήσουμε το κουμπί του πρώτου ορόφου και όλα θα γίνουν αυτόματα. Το ασανσέρ θα μας ανεβάσει στον ΠΑ.

📍 Για να πας από τον ΝΗ στον ΠΑ — και αργότερα στον ΒΟΥ, στον ΓΑ κ.λπ. — φαντάσου ότι μπαίνεις στο «εσωτερικό» ασανσέρ που υπάρχει μέσα στο μυαλό σου και ανεβαίνεις, φθόγγο–φθόγγο, όροφο–όροφο.

Το ασανσέρ, όπως γνωρίζεις, ανεβαίνει κατακόρυφα.
Αυτήν την εικόνα θα δημιουργείς μέσα σου.

🎶 Καθώς ψάλλεις ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ…, θα φαντάζεσαι το ασανσέρ να ανεβαίνει έναν–έναν τον όροφο, με σταθερότητα και καθαρότητα.

🔻 Το ίδιο ισχύει και για την κατάβαση. Όταν η φωνή κατεβαίνει — π.χ. από τον ΚΕ στον ΔΙ ή από τον ΒΟΥ στον ΠΑ — φαντάσου το ασανσέρ να επιστρέφει προς τα κάτω, όροφο–όροφο, με την ίδια ακρίβεια και εσωτερική αίσθηση.

Επόμενη Ενότητα: Χαρακτήρες της Βυζαντινής Μουσικής