ΘΕΩΡΙΑ 12η Ενότητα: Χαρακτήρες Έκφρασης

Χαρακτήρες Έκφρασης

Οξεία, Ισάκι, Τσάκισμα, Στρεπτό, Τρομικό, Πίεσμα, Λύγισμα

Αν κάποιος θέλει να ασχοληθεί με την απόδοση της μουσικής γραφής, ερμηνεύοντλας την "κατά πνεύμα" κι όχι "κατά γράμμα" θα πρέπει να θεωρεί δεδομένους τους επτά χαρακτήρες ποιότητας που επανέφερε ο Διδάσκαλος Σίμων Καράς, από την παλαιά στην νέα γραφή. (Κωνσταντίνου Γεώργιος, Θεωρία & Πράξη της Εκκλησιαστικής Μουσικής, ΕΚ∆ΟΣΗ ΙΕΡΑΣ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΒΑΤΟΠΑΙ∆ΙΟΥ, 2015).    

Είναι χαρακτήρες ποιότητας που οι τρείς μεταρυθμιστές δάσκαλοι του μουσικού συστήματος (Χρύσανθος, Χουρμούζιος και Γρηγόριος),  έκριναν ως περιττούς, επειδή εκίνη την εποχή σωζόταν ακόμα η ενέργειά τους στην προφορική παράδοση. 

Ωστόσο, σήμερα η ψαλτική τείνει στην απόδοση των μουσικών κειμένων νότα - νότα, ξερά, καρφωτά - όπως έλεγε ο άγιος Παϊσιος - χωρίς τα περίτεχνα γυρίσματα και ποικίλματα της. Αντιγράφεται τρόπο τινά, ο δυτικότροπος τρόπος απόδοσης, που είναι μη συμβατός με την εκκλησιαστική μας μουσική.

Τα σημάδια της εκκλησιαστικής μουσικής δεν αποτελούν σημεία απόλυτου τονικού φθογγικού ύψους. Αποτυπώνουν εξαιρετικά λεπτές κινήσεις της φωνής. Η ενέργειά τους δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθεί πλήρως. Τα ποικίλματα δε, διαφέρουν από δάσκαλο σε δάσκαλο, χωρίς να αλλοιώνεται η γραμμή του μουσικού κειμένου. Οι χαρακτήρες έκφρασης δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα αλλά δυνητικό, επισημένοντας τη θέση του ποικίλματος, παραχορώντας την ελευθερία στην μουσική έκφραση.
Η προφορική παράδοση παραμένει ογηγός και βοηθός στην ερμηνία των ποιοτικών χαρακτήρων.

Σε νεότυπες εκδόσεις οι χαρακτήρες ποιότητας και έκφρασης αντί να καταγραφούν, υπεραναλύονται  σε σημείο όμως, που γίνεται δύσκολη η εκμάθηση της μουσικής γραφής και αφεταίρου δεσμεύουν τον ερμηνευτή σε μια συγκεκριμένη ανάλυση, παραθεορώντας τον υπαρκτό πλούτο των αναλύσεων και την απλότητα και λιτότητα του μουσικού κειμένου.

Στις επίσημες εκδόσεις των μουσικών βιβλίων που κυκλοφορούν δεν καταγράφονται οι χαρακτήρες Έκφρασης. Ο Γιώργος Κωνσταντίνου, πρωτοψάλτης, χοράρχης, ερευνητής και διδάκτωρ του Τμήματος Μουσικών Σπουδών στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τους καταγράφει στις μουσικές του εκδόσεις. Οι χαρακτήρες έκφρασης διδάσκονται από πολλούς διδασκάλους της ψαλτικής τέχνης  όπως οι Λ. Αγγελόπουλος (+ 2014), Κ. Αγγελίδης, Α. Μεντάκης, Ι. Αρβανίτης και από πολλούς ακόμα συνεχιστές του έργου που άφησε ο Σίμων Καράς (+1999).

Παρουσιάζοντας εδώ αυτούς τους χαρακτήρες ποιότητας χρησιμοποιώ τον όρο Έκφραση, για να τους διαφοροποιήσω από τους "επίσημους" χαρακτήρες Ποιότητας και να αναδείξω τη σημασία τους.

Οι χαρακτήρες Έκφρασης είναι οι εξής:

α) δύο χαρακτήρες με φωνή:

το Ισάκι   

η Οξεία    

β) ένας χαρακτήρας με χρονική διάρκεια:

το Τσάκισμα  

γ) τέσσερις άχρονες υποστάσεις:

το Πίεσμα  

το Λύγισμα   

το Τρομικό    

το Στρεπτό    

Η ανάλυση στο Ισάκι

Το Ισάκι γράφεται μπροστά από χαρακτήρα που έχει κλάσμα ή απλή. Ζητά να παίρνεται χρόνος και από τον προηγούμενο του χαρακτήρα μαζί με αυτόν που τίθεται, με τις εξής εκτελέσεις:

Η ανάλυση της Οξείας

Η Οξεία ζητά ένα πέταγμα της φωνής από πάνω προς τα κάτω, μαζεύοντας σε ένα χρόνο τον προηγούμενο φθόγγο μαζί με τον φθόγγο της Οξείας. Έχει της εξής ενέργειες ανάλογα με τη γραφή της:

Αναλύοντας το Τσάκισμα

Το Τσάκισμα - όπως και το Κλάσμα - προσθέτει ένα χρόνο, αλλά τσακίζει - σπάζει τη φωνή προς τα κάτω και επανέρχεται στον αρχικό φθόγγο. Ενεργεί ως εξής:

Αναλύοντας το Πίεσμα

Το Πίεσμα συνθλίβει - πιέζει τις φωνές και ενεργεί ως εξής:

Αναλύοντας το Λύγισμα

Το Λύγισμα "λυγίζει" από κάτω προς τα πάνω τη φωνή και ενεργεί ως εξής:

Αναλύοντας το Τρομικό

Το Τρομικό "τρέμει" τη φωνή και χρησιμοποιείται συνήθως σε θέσεις μαζί με το Ψηφιστό. Ενεργεί ως εξής:

Αναλύοντας το Στρεπτό

Το Στρεπτό μπαίνει στις ίδιες θέσεις με το Τρομικό και στρέφει τις φωνές από κάτω προς τα πάνω. Ενεργεί ως εξής:

Το Τρομικό και το Στρεπτό γράφονταν εναλλάξ όταν υπήρχαν ίδιες μουσικές γραμμές. 

Συνοψίζοντας:

Σε γενικές γραμμές - όχι απόλυτα - όταν βλέπουμε στα έντυπα μουσικά βιβλία:

• Ολίγον με συλλαβή κειμένου που τονίζεται, μπορούμε να κάνουμε την ανάλυση της Οξείας

• Κλάσμα, μπορούμε να κάνουμε ανάλυση με Τσάκισμα

• Τρεις συνεχόμενους Αποστρόφους, μπορούμε να κάνουμε ανάλυση με Πίεσμα

• Τέσσερις συνεχόμενους Αποστρόφους, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το Ισάκι

• Ψηφιστό, μπορούμε να ψάλλουμε ως εξής:

• Για τη χρήση της ανάλυσης με Λύγισμα, μας οδηγεί το ίδιο το μουσικό κείμενο.

Υπάρχει ακόμη ένα σημάδι που ονομάζεται Παρακλητική:  

Χρησιμοποιείται σε θέσεις του Λεγέτου ως εξής:

Η προφορική ψαλτική παράδοση, που διασώζει όλες τις παραπάνω ενέργειες, μας καθοδηγεί για το που θα χρησιμοποιήσουμε και το πως θα ψάλλουμε τους χαρακτήρες Ποιότητας και Έκφρασης.