Μουσικά Συστήματα – Συμφωνίες

1. Σύστημα ονομάζεται ένα σύνολο φθόγγων και διαστημάτων κατά το οποίο οι φθόγγοι που βρίσκονται στις άκρες, όταν συνηχήσουν, δημιουργούν μια συμφωνία.

Πέρα από το διάστημα του τόνου, τα μουσικά διαστήματα διακρίνονται σε:

α) Διάφωνα, είναι τα διαστήματα δευτέρας (ΝΗ – ΠΑ, ΠΑ – ΒΟΥ, ΒΟΥ – ΓΑ κ.ο.κ) και έβδομης βαθμίδας (ΝΗ – ΖΩ, ΠΑ – ΝΗ’, ΒΟΥ – ΠΑ’ κ.ο.κ.), όπου η συνήχησή τους δημιουργεί στον ακροατή το αίσθημα της διαφωνίας.

β) Παράφωνα, είναι τα διαστήματα τρίτης (ΝΗ – ΒΟΥ, ΠΑ – ΓΑ, ΒΟΥ – ΔΙ κ.ο.κ.) και έκτης (ΝΗ – ΚΕ, ΠΑ – ΖΩ, ΒΟΥ – ΝΗ’ κ.ο.κ.), όπου η συνήχηση των άκρων τους ακούγεται σύμφωνη, αλλά θεωρούνται ατελή διαστήματα και τα συστήματα αυτά δεν δημιουργούν μουσικές κλίμακες.

γ) Σύμφωνα, είναι τα διαστήματα τετάρτης (ΝΗ - ΓΑ, ΠΑ – ΔΙ), διαστήματα πέμπτης (ΝΗ – ΔΙ, ΠΑ – ΚΕ) και ογδόης βαθμίδας (ΝΗ – ΝΗ’, κ.ο.κ). Η συνήχηση των άκρων τους ακούγεται ευχάριστα και με βάση αυτά διαμορφώνονται οι πορείες των μελωδιών.

Το διάστημα τετάρτης ονομάζεται τριφωνία ή τετράχορδο, επειδή αποτελείται από τρεις φωνές και από τέσσερις φθόγγους.

Το διάστημα πέμπτης ονομάζεται αντίστοιχα τετραφωνία ή πεντάχορδο.

2. Σύστημα επίσης, είναι και μια σειρά από φθόγγους ή διαστήματα που επαναλαμβάνεται προς τα πάνω και προς τα κάτω. Είναι δηλαδή, ένας τρόπος με τον οποίο εκτελείται ένα μέλος. Προκύπτει έτσι μετάθεση της βάσης του ήχου οξύτερα ή βαρύτερα.

Στη βυζαντινή μουσική χρησιμοποιούνται κυρίως τα συστήματα:

1. Το πεντάχορδο σύστημα ή τετράφωνο που ονομάζεται και Τροχός το χρησιμοποιεί ο Πρώτος ήχος και ο Πλάγιος του Δευτέρου. Επαναλαμβάνονται, δηλαδή, τα ίδια πεντάχορδα στην κλίμακα του ήχου.

2. Το τετράχορδο σύστημα ή κατά τριφωνία το συναντούμε στον Πλάγιο του Τετάρτου, όπου η βάση από τον φθόγγο ΝΗ μεταθέτεται στον φθόγγο ΓΑ.

Στη βυζαντινή μουσική δεν υπάρχει ήχος που να χρησιμοποιεί ολόκληρη την οκτάχορδη κλίμακα.

Αλλοιώσεις των μουσικών διαστημάτων

Κατά την πορεία του μέλους τα διαστήματα υφίστανται σε μεταβολές ή αλλοιώσεις, οι οποίες διακρίνονται σε:

Γενικές με διάρκεια, δηλώνονται με σημάδια που ονομάζονται Φθορές.
Μερικές που είναι παροδικές και σημειώνονται με σημάδια που ονομάζονται Έλξεις.

Σημεία Αλλοιώσεως ή Έλξεις

Σημεία αλλοιώσεως ή έλξεις είναι τα σημεία που μετατοπίζουν το ηχητικό ύψος ενός φθόγγου.
Οι έλξεις αλλοιώνουν την οξύτητά του φθόγγου μετατοπίζοντάς τον, είτε προς τα πάνω και τότε η έλξη ονομάζεται δίεση, είτε προς τα κάτω και τότε ονομάζεται ύφεση.

Τα σημεία αλλοιώσεως ισχύουν μόνο στους φθόγγους που έχουν τοποθετηθεί. Αυτό σημαίνει πως ο μελωδός θέλησε σε ένα συγκεκριμένο σημείο να αλλάξει προσωρινά ένα τονικό διάστημα της κλίμακας που χρησιμοποιεί, θέλοντας να τονίσει ή να δώσει κάποια έμφαση σε κάποια λέξη ή φράση του ύμνου.

Επίσης τα σημεία αλλοιώσεως χρησιμοποιούνται και ως υπενθύμιση προς τον ψάλτη για τους φθόγγους που έλκονται από τους δεσπόζοντες.

Ο φθόγγος που λαμβάνει δίεση θα ειπωθεί λίγο ψηλότερα από το φυσικό του ύψος, ενώ ο φθόγγος με την ύφεση θα ειπωθεί λίγο χαμηλότερα.

Ύφεση

Ο φθόγγος ΖΩ θα πρέπει να ψαλλεί λίγο χαμηλότερα:

Ο φθόγγος με την ύφεση (ζω) είναι πιο χαμηλός, δηλαδή η απόσταση που τον χωρίζει από τον πρηγούμενο (κε) είναι πιο μικρή.

Δίεση

Ο φθόγγος γα πρέπει να ψαλλέι λίγο ψηλότερα από τη φυσική του θέση.

Ο φθόγγος με τη δίεση (γα) είναι πιο ψηλός, δηλαδή η απόσταση που τον χωρίζει από τον επόμενο (δι) είναι πιο μικρή.

Αν μετά τον φθόγγο στον οποίο υπάρχει σημείο αλλοίωσης ακολουθεί ίσον, τότε ο φθόγγος επαναλαμβάνεται με την αλλοίωση.

Και οι δύο φθόγγοι ζω - ζω ψάλλονται χαμηλότερα από τη φυσική τους τονική θέση.

Με τις μετακινήσεις των άλλων φθόγγων προς τους δεσπόζοντες φθόγγούς - οι οποίες επιτυγχάνονται με τις διέσεις και τις υφέσεις - δηλώνεται το ήθος του κάθε ήχου και ο χαρακτήρας των μελωδιών του.

Ο κάθε ήχος έχει τις δικές του σταθερές έλξεις, λόγω των φθόγγων που δεσπόζουν στον ήχο. Πολλές φορές οι έλξεις αυτές δεν σημειώνονται και χρειάζεται να τις γνωρίζουμε από μνήμης. Σε αυτό βοηθούν πολύ τα ακούσματα που έχουμε.

Φθορές

Φθορές είναι τα σημεία που τοποθετούνται στο ενδιάμεσο της μελωδίας σε έναν φθόγγο προκαλώντας προσωρινή αλλοίωση του μέλους και μετάβαση της μελωδίας σε άλλον ήχο και γένος.

Μετά από κάθε φθορά που δείχνει τη μετάβαση, υποχρεωτικά ακολουθεί μια νέα φθορά, η οποία επαναφέρει το μέλος στον αρχικό ήχο και γένος.

Ο συνθέτης του ύμνου χρησιμοποιεί τις φθορές είτε για να τονίσει ολόκληρες φράσεις, είτε για να αποφύγει τη μονοτονία σε μια μεγάλης έκτασης μουσική γραμμή, στη μελωδία του.