ΘΕΩΡΙΑ 10η Ενότητα: Συστήματα - Έλξεις - Φθορές

Μουσικά Συστήματα – Συμφωνίες

1. Σύστημα ονομάζεται ένα σύνολο φθόγγων και διαστημάτων κατά το οποίο οι φθόγγοι που βρίσκονται στις άκρες, όταν συνηχήσουν, δημιουργούν μια συμφωνία. 

Πέρα από το διάστημα του τόνου, τα μουσικά διαστήματα διακρίνονται σε:

α) Διάφωνα, είναι τα διαστήματα δευτέρας (ΝΗ – ΠΑ, ΠΑ – ΒΟΥ, ΒΟΥ – ΓΑ κ.ο.κ) και έβδομης βαθμίδας (ΝΗ – ΖΩ, ΠΑ – ΝΗ’, ΒΟΥ – ΠΑ’ κ.ο.κ.), όπου η συνήχησή τους δημιουργεί στον ακροατή το αίσθημα της διαφωνίας.

β) Παράφωνα, είναι τα διαστήματα τρίτης (ΝΗ – ΒΟΥ, ΠΑ – ΓΑ, ΒΟΥ – ΔΙ κ.ο.κ.) και έκτης (ΝΗ – ΚΕ, ΠΑ – ΖΩ, ΒΟΥ – ΝΗ’ κ.ο.κ.), όπου η συνήχηση των άκρων τους ακούγεται σύμφωνη, αλλά θεωρούνται ατελή διαστήματα και τα συστήματα αυτά δεν δημιουργούν μουσικές κλίμακες.

γ) Σύμφωνα, είναι τα διαστήματα τετάρτης (ΝΗ - ΓΑ, ΠΑ – ΔΙ), διαστήματα πέμπτης (ΝΗ – ΔΙ, ΠΑ – ΚΕ) και ογδόης βαθμίδας (ΝΗ – ΝΗ’, κ.ο.κ). Η συνήχηση των άκρων τους ακούγεται ευχάριστα και με βάση αυτά διαμορφώνονται οι πορείες των μελωδιών.

Το διάστημα τετάρτης ονομάζεται τριφωνία ή τετράχορδο, επειδή αποτελείται από τρεις φωνές και από τέσσερις φθόγγους. 

Το διάστημα πέμπτης ονομάζεται αντίστοιχα τετραφωνία ή πεντάχορδο.

2. Σύστημα επίσης, είναι και μια σειρά από φθόγγους ή διαστήματα που επαναλαμβάνεται προς τα πάνω και προς τα κάτω. Είναι δηλαδή, ένας τρόπος με τον οποίο εκτελείται ένα μέλος. Προκύπτει έτσι μετάθεση της βάσης του ήχου οξύτερα ή βαρύτερα.

Στη βυζαντινή μουσική χρησιμοποιούνται κυρίως τα συστήματα:

1.       Το πεντάχορδο σύστημα ή τετράφωνο που ονομάζεται και Τροχός το χρησιμοποιεί ο Πρώτος ήχος και ο Πλάγιος του Δευτέρου. Επαναλαμβάνονται, δηλαδή, τα ίδια πεντάχορδα στην κλίμακα του ήχου.

2.       Το τετράχορδο σύστημα ή κατά τριφωνία το συναντούμε στον Πλάγιο του Τετάρτου, όπου η βάση από τον φθόγγο ΝΗ μεταθέτεται στον φθόγγο ΓΑ.

Στη βυζαντινή μουσική δεν υπάρχει ήχος που να χρησιμοποιεί ολόκληρη την οκτάχορδη κλίμακα.

  

Σημεία Αλλοιώσεως ή Έλξεις

Σημεία αλλοιώσεως ή έλξεις είναι τα σημεία που μετατοπίζουν το ηχητικό ύψος ενός φθόγγου, δηλαδή αλλοιώνουν την οξύτητά του μετατοπίζοντάς τον, είτε προς τα πάνω και τότε ονομάζεται δίεση, είτε προς τα κάτω και τότε ονομάζεται ύφεση. 

Τα σημεία αλλοιώσεως ισχύουν μόνο στους φθόγγους που έχουν τοποθετηθεί. Αυτό σημαίνει πως ο μελωδός θέλησε σε ένα συγκεκριμένο σημείο να αλλάξει προσωρινά ένα τονικό διάστημα της κλίμακας που χρησιμοποιεί, θέλοντας να τονίσει ή να δώσει κάποια έμφαση σε κάποια λέξη ή φράση του ύμνου. Επίσης τα σημεία αλλοιώσεως χρησιμοποιούνται και ως υπενθύμιση προς τον ψάλτη για τους φθόγγους που έλκονται από τους δεσπόζοντες.

 

Φθορές

Φθορές είναι τα σημεία που τοποθετούνται στο ενδιάμεσο της μελωδίας σε έναν φθόγγο προκαλώντας προσωρινή αλλοίωση του μέλους και μετάβαση της μελωδίας σε άλλον ήχο και γένος. 

Μετά από κάθε φθορά που δείχνει τη μετάβαση, υποχρεωτικά ακολουθεί μια νέα φθορά, η οποία επαναφέρει το μέλος στον αρχικό ήχο και γένος. 

Ο συνθέτης του ύμνου χρησιμοποιεί τις φθορές είτε για να τονίσει ολόκληρες φράσεις, είτε για να αποφύγει τη μονοτονία σε μια μεγάλης έκτασης μουσική γραμμή, στη μελωδία του.