ΘΕΩΡΙΑ 8η Ενότητα: Γένη-Χρόες-Φυσική κλίμακα

Γένη - Χρόες - Φυσική κλίμακα

Όπως ήδη έχουμε αναφέρει η κλίμακα της βυζαντινής μουσικής αποτελείται από τετράχορδα. Στα τετράχορδα που συνιστούν τις κλίμακες ο πρώτος και ο τέταρτος

φθόγγος είναι σταθεροί και ακίνητοι και ονομάζονται εστώτες  (δεσπόζοντες) φθόγγοι. Οι ενδιάμεσοι φθόγγοι ανάλογα με τη θέση τους καθορίζουν τα διαστήματα και ονομάζονται κινούμενοι φθόγγοι. Ανάλογα με τη θέση τους εξαρτάται και η διάκριση των μελωδιών σε γένη και χρόες.

Η κλίμακα των κυρίων ήχων προχωρεί με τετράχορδα  συνημμένα δηλαδή, κατά δυο τετράχορδα συνεχόμενα και ένα μείζονα προσλαμβανόμενο τόνο.

Η κλίμακα των πλαγίων ήχων προχωρεί με τετράχορδα διαζευγμένα, δηλαδή τετράχορδο, μείζονας τόνος και τετράχορδο. Αυτός ο μείζων τόνος ονομάζεται διαζευκτικός τόνος.

Υπάρχουν ήχοι οι οποίοι έχουν τα ίδια ή συγγενικά διαστήματα στις κλίμακές τους. Αυτοί οι ήχοι συναποτελούν μια μουσική οικογένεια που ονομάζεται γένος. Κάθε γένος, ανάλογα με τους τόνους που χρησιμοποιεί χωρίζονται σε δυο κατηγορίες – αποχρώσεις, οι οποίες ονομάζονται χρόες: α) τη μαλακή και β) τη σκληρή.

Τα μουσικά γένη είναι τρία:

1.       Το διατονικό γένος, που χρησιμοποιεί τόνους μείζονες, ελάσσονες, ελάχιστους και ημίτονα.

2.       Το χρωματικό γένος, που χρησιμοποιεί τόνους ελάχιστους, υπερμείζονες, μείζονες και ημίτονα.

3.       Το εναρμόνιο γένος, που κύριο χαρακτηριστικό του είναι εναρμόνιος δίεση και η υπερμείζων διφωνία.

Διατονικό γένος

Το διατονικό γένος διακρίνεται σε: α) μαλακό, όπου η μετάβαση από τόνο σε τόνο γίνεται μαλακά, φυσικά  και β) σκληρό, όπου η μετάβαση γίνεται απότομα και σκληρά.

 Στη χρόα του μαλακού διατονικού γένους ανήκουν οι περισσότεροι ήχοι της εκκλησιαστικής οκτωηχίας: ο Πλάγιος του Τετάρτου, ο Πρώτος, ο Πλάγιος του Πρώτου, ο Τέταρτος, ο Λέγετος (ή Πλάγιος του Δευτέρου διατονικός) και ο Βαρύς από τον Ζω (Δεύτερος διατονικός).

Στη χρόα του σκληρού διατόνου ανήκουν ο Τρίτος, και ο Πλάγιος του Τρίτου ή Βαρύς, (κάποιοι θεωρητικοί συγκαταλέγουν αυτούς τους δυο ήχος στο εναρμόνιο γένος).

Χρωματικό γένος

Το χρωματικό γένος διακρίνεται και αυτό σε δυο αποχρώσεις:

α) τη χρόα του μαλακού χρώματος στην οποία ανήκει ο Δεύτερος ήχος και

β) τη χρόα του σκληρού χρώματος στην οποία ανήκει ο Πλάγιος του Δευτέρου.

Η κυρίως διαφορά στις δύο χρόες βρίσκεται στο πρώτο διάστημα των δυο τετραχόρδων, όπου στη μαλακή χρόα είναι ελάχιστος τόνος ενώ στη σκληρή είναι ημίτονο χρωματικό.

Οι ήχοι δεν ανήκουν υποχρεωτικά σε ένα γένος αλλά μπορεί να χρησιμοποιούν  και τα δύο γένη και όλες τις αποχρώσεις (χρόες). Έτσι έχουμε:

α) Πρώτο ήχο μαλακό διατονικό και μαλακό χρωματικό.

β) Τέταρτο ήχο μαλακό διατονικό, σκληρό διατονικό, μαλακό χρωματικό και σκληρό χρωματικό (το τελευταίο αποτελεί και αυτόνομο ήχο τον λεγόμενο ΝΕΝΑΝΩ).

Εναρμόνιο γένος

Είναι το πιο αμφιλεγόμενο γένος ανάμεσα στους θεωρητικούς. Τελευταίες έρευνες συγκλίνουν στο ότι το γένος αυτό ήταν σε πλήρη χρήση στην αρχαία ελληνική μουσική και διασώθηκε στη βυζαντινή μουσική με τη λεγόμενη χρόα του κλιτού. Σε ύφος κλιτόν απαγγέλλεται ο Απόστολος. Επίσης σε κλιτόν ψάλλονται τα παλαιά Λειτουργικά στη Θεία Λειτουργία.