ΘΕΩΡΙΑ 8η Ενότητα: Γένη-Χρόες-Φυσική κλίμακα

Γένη - Χρόες - Φυσική κλίμακα

Όπως ήδη έχουμε αναφέρει η κλίμακα της βυζαντινής μουσικής αποτελείται από τετράχορδα. Στα τετράχορδα που συνιστούν τις κλίμακες ο πρώτος και ο τέταρτος φθόγγος είναι σταθεροί και ακίνητοι και ονομάζονται εστώτες (δεσπόζοντες) φθόγγοι.

Οι ενδιάμεσοι φθόγγοι ανάλογα με τη θέση τους καθορίζουν τα διαστήματα και ονομάζονται κινούμενοι φθόγγοι.

Ανάλογα με τη θέση τους εξαρτάται και η διάκριση των μελωδιών σε γένη και χρόες.

Η κλίμακα των κυρίων ήχων προχωρεί με τετράχορδα συνημμένα δηλαδή, κατά δυο τετράχορδα συνεχόμενα και ένα μείζονα προσλαμβανόμενο τόνο.

Η κλίμακα των πλαγίων ήχων προχωρεί με τετράχορδα διαζευγμένα, δηλαδή τετράχορδο, μείζονας τόνος και τετράχορδο. Αυτός ο μείζων τόνος ονομάζεται διαζευκτικός τόνος.

Υπάρχουν ήχοι οι οποίοι έχουν τα ίδια ή συγγενικά διαστήματα στις κλίμακές τους. Αυτοί οι ήχοι συναποτελούν μια μουσική οικογένεια που ονομάζεται γένος.
Κάθε γένος, ανάλογα με τους τόνους που χρησιμοποιεί χωρίζονται σε δυο κατηγορίες – αποχρώσεις, οι οποίες ονομάζονται χρόες:
α) τη μαλακή και
β) τη σκληρή.

Γένη

Τα μουσικά γένη είναι τρία:

1. Το διατονικό γένος, που χρησιμοποιεί τόνους μείζονες, ελάσσονες, ελάχιστους και ημίτονα.

2. Το χρωματικό γένος, που χρησιμοποιεί τόνους ελάχιστους, υπερμείζονες, μείζονες και ημίτονα.

3. Το εναρμόνιο γένος, που κύριο χαρακτηριστικό του είναι εναρμόνιος δίεση και η υπερμείζων διφωνία.

Διατονικό γένος

Το Διατονικό Γένος είναι ένα από τα τρία βασικά γένη της αρχαίας ελληνικής μουσικής, μαζί με το Χρωματικό και το Εναρμόνιο. Αποτελεί τη βάση της φυσικής κλίμακας και χρησιμοποιείται ευρέως στη Βυζαντινή μουσική.

Το διατονικό γένος διακρίνεται σε:
α) μαλακό, όπου η μετάβαση από τόνο σε τόνο γίνεται μαλακά, φυσικά και
β) σκληρό, όπου η μετάβαση γίνεται απότομα και σκληρά.

Στη χρόα του μαλακού διατονικού γένους ανήκουν οι περισσότεροι ήχοι της εκκλησιαστικής οκτωηχίας:

• ο Πλάγιος του Τετάρτου,
• ο Πρώτος, ο Πλάγιος του Πρώτου,
• ο Τέταρτος,
• ο Λέγετος (ή Πλάγιος του Δευτέρου διατονικός) και 
• ο Βαρύς από τον Ζω (Δεύτερος διατονικός).

Στη χρόα του σκληρού διατόνου ανήκουν:

• ο Τρίτος, και
• ο Πλάγιος του Τρίτου ή Βαρύς

(κάποιοι θεωρητικοί συγκαταλέγουν αυτούς τους δυο ήχος στο εναρμόνιο γένος).

Χαρακτηριστικά του Διατονικού Γένους:

Αποτελείται από διαστήματα που χωρίζονται σε μείζονες, ελάσσονες και ελάχιστους τόνους.
Η βασική διατονική κλίμακα περιλαμβάνει οκτώ φθόγγους και σχηματίζεται από δύο τετράχορδα που χωρίζονται από έναν διαζευκτικό τόνο.

Διατονική Κλίμακα

Η διαδοχική σειρά οκτώ φθόγγων που μεταξύ τους σχηματίζονται τρεις μείζονες, δυο ελάσσονες και δυο ελάχιστοι τόνοι ονομάζεται διατονική κλίμακα.

Φυσική Κλίμακα

Η διατονική κλίμακα του ΝΗ αποτελείται από δυο όμοια τετράχορδα

ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ - ΓΑ και ΔΙ – ΚΕ – ΖΩ - ΝΗ

με τόνους μείζονα, ελάσσονα, ελάχιστο, τα οποία είναι διαζευγμένα από έναν μείζων τόνο ΓΑ – ΔΙ .

Στο μαλακό διατονικό γένος ανήκει ο ήχος πλάγιος του Τετάρτου και η κλίμακά του ονομάζεται φυσική κλίμακα. Είναι η κλίμακα που ψάλλεται αβίαστα από την ανθρώπινη φωνή.

Χρωματικό γένος

Το Χρωματικό Γένος διαφέρει από το Διατονικό Γένος κυρίως στον τρόπο διαμόρφωσης των διαστημάτων.

Το Χρωματικό Γένος χαρακτηρίζεται από τη χρήση ημιτονίων και τριημιτονίων, δημιουργώντας μια πιο εκφραστική και ποικιλόμορφη μελωδία.

Χαρακτηριστικά του Χρωματικού Γένους:

Περιλαμβάνει μικρότερα διαστήματα από το Διατονικό Γένος, δίνοντας μια πιο έντονη και συναισθηματική αίσθηση στη μουσική
Χρησιμοποιείται συχνά σε λυρικά και δραματικά μέρη της μουσικής, καθώς προσφέρει μεγαλύτερη ευελιξία στην έκφραση.

Στη Βυζαντινή μουσική, το Χρωματικό Γένος εμφανίζεται κυρίως σε συγκεκριμένους ήχους, όπως

• ο Δεύτερος και
• ο Πλάγιος του Δευτέρου. 

Ωστόσο, χρωματικό γένος βρίσκουμε ακόμα:

• στον Α' ήχο και
• στον Δ' ήχο.

Το χρωματικό γένος διακρίνεται και αυτό σε δυο αποχρώσεις:

α) τη χρόα του μαλακού χρώματος στην οποία ανήκει ο Δεύτερος ήχος και

β) τη χρόα του σκληρού χρώματος στην οποία ανήκει ο Πλάγιος του Δευτέρου.

Η κυρίως διαφορά στις δύο χρόες βρίσκεται στο πρώτο διάστημα των δυο τετραχόρδων, όπου στη μαλακή χρόα είναι ελάχιστος τόνος ενώ στη σκληρή είναι ημίτονο χρωματικό.

Εναρμόνιο γένος

Το Εναρμόνιο Γένος είναι το τρίτο από τα βασικά γένη της αρχαίας ελληνικής μουσικής, μαζί με το Διατονικό και το Χρωματικό. Είναι το πιο λεπτομερές και απαιτητικό γένος, καθώς χρησιμοποιεί πολύ μικρά διαστήματα μικρότερα από ημιτόνια, γνωστά ως εναρμόνιο δίεση.

Είναι δε, το πιο αμφιλεγόμενο γένος ανάμεσα στους θεωρητικούς. Σε αυτό το γένος κατατάσσονται ο Τρίτος ήχος και ο πλάγιος του Τρίτου.

Ωστόσο, τελευταίες έρευνες συγκλίνουν στο ότι το γένος αυτό ήταν σε πλήρη χρήση στην αρχαία ελληνική μουσική και διασώθηκε στη βυζαντινή μουσική με τη λεγόμενη χρόα του κλιτού.

Σε ύφος κλιτόν απαγγέλλεται ο Απόστολος και τα παλαιά Λειτουργικά στη Θεία Λειτουργία.

Ήχος και Γένη

Οι ήχοι δεν ανήκουν υποχρεωτικά σε ένα γένος αλλά, μπορεί να χρησιμοποιούν και τα δύο γένη και όλες τις αποχρώσεις (χρόες). Έτσι έχουμε:

α) Πρώτο ήχο σε:

• μαλακό διατονικό και
• μαλακό χρωματικό.

β) Τέταρτο ήχο σε:

• μαλακό διατονικό,
• σκληρό διατονικό,
• μαλακό χρωματικό και
• σκληρό χρωματικό (το τελευταίο αποτελεί και αυτόνομο ήχο, τον λεγόμενο ΝΕΝΑΝΩ).

Είναι μάλιστα, πολύ χαρακτηριστικό γνώρισμα της βυζαντινής μουσικής σε έναν ύμνο να εναλλάσσονται τα γένη. Έτσι ένα τροπάριο που έχει μελοποιηθεί σε διατονικό γένος, π. χ. στον πρώτο ήχο, να περιέχει μελωδική γραμμή χρωματικού γένους, π. χ. πλαγίου δευτέρου ήχου.

Υπερβατή ανάβαση και κατάβαση των φωνών (γ)

Διαστήματα εβδόμης - εξαφωνία

Η ανάβαση έξι φωνών δηλώνεται με τη συμπλοκή Κεντήματος και Υψηλής στα δεξιά του, πάνω στους ακόλουθους χαρακτήρες που αφωνεί:


1. Ολίγον ή Οξεία :

2. Πεταστή:

Η κατάβαση έξι φωνών δηλώνεται με τη σύνθεση Χαμηλής και Ελαφρού:

Διαστήματα ογδόης - επταφωνία

Η ανάβαση επτά φωνών δηλώνεται με τη συμπλοκή Κεντήματος και Υψηλής που μπαίνει πάνω από το κέντημα. Οι δύο αυτοί χαρακτήρες γράφονται επάνω στους χαρακτήρες:


1. Ολίγον ή Οξεία :

2. Πεταστή:

Η επτάφωνη κατάβαση δηλώνεται με τη σύνθεση Χαμηλής και Ελαφρού με Απόστροφο:

Η επτάφωνη ανάβαση ονομάζεται και διπλασιασμός, ενώ η κατάβαση αντιφωνία.