ΘΕΩΡΙΑ 13η Ενότητα: Ζυγός - Κλιτόν - Σπάθη - Εμελής Απαγγελία

Ζυγός - Κλιτόν -Σπάθη - Εμελή  Απαγγελίας Αποστόλου - Αναγνώσματα

Φθορές - Χρόες

Οι τρεις δάσκαλοι της νέας γραφής αφαίρεσαν χειρονομίες και φωνητικούς χαρακτήρες, στην προσπάθειά τους να απλοιποιήσουν το ισχύον τότε σύστημα μουσικής γραφής. Τις ενέργειες αυτών των σημαδιώ άλλοτε τις κατέγραφαν αναλυτικά και άλλοτε τις αντικαθιστούσαν με παρεμφερείς χαρακτήρες. Παράλληλα εισάγαν νέα σημάδια και έκαναν μικρές παραλλαγές στα ήδη υπάρχοντα.

Έτσι προέκυψαν τρία νέα σημάδια που ονομάσθηκαν Φθορές και αργότερα επικράτησαν να λέγονται από τη Μουσική Επιτροπή του 1883 και μετά Χρόες. Τα σημάδια αυτά είναι τα εξής:

Η Σπάθη γράφεται στον φθόγγο ΚΕ και ζητά τον ΔΙ με δίεση και τον άνω ΖΩ με ύφεση. Είναι πολύ γνωστά τα Λειτουργικά σε Σπάθιον μέλλος. 

Ο Ζυγός γράφεται συνήθως στον φθόγγο ΔΙ και ζητά τον ΓΑ με δίεση, τον ΒΟΥ φυσικό και τον ΠΑ με δίεση.

Το Κλιτόν γράφεται συνήθως στον φθόγγο ΔΙ και ζητά το διάστημα ΓΑ - ΔΙ ημίτονο και τα διαστήματα ΓΑ - ΒΟΥ και ΒΟΥ - ΠΑ μείζονες τόνους. 

>Στάση της μελωδίας στον ΒΟΥ θέλει το διάστημα ΓΑ - ΒΟΥ και αυτό ημίτονο.

>Όταν κατέβει η μελωδία στον ΒΟΥ και ανέβει ξανά χωρίς να σταθεί εκεί, τότε το διάστημα ΔΙ - ΓΑ είναι εναρμόνιος δίεση και το διάστημα ΓΑ - ΒΟΥ ημίτονο.

>Στις καταλήξεις και στις περιστροφές της μελωδίας γύρω από τον ΔΙ τα διαστήματα ΔΙ - ΓΑ και ΓΑ - ΒΟΥ είναι εναρμόνιες διέσεις.

Σε Κλιτόν ψάλλονταν μόνιμα τα Λειτουργικά της Θείας Λειτουργίας στον Πάνσεπτον Πατριαρχικόν Ναόν Κωνσταντινουπόλεως ως τις αρχές του 20ου αιώνα.

Σε Κλιτόν απαγγέλεται ο Απόστολος.

Πως ψάλλεται ο Στίχος

Σε πολλά τροπάρια (Στιχηρά, Απόστιχα, Αίνοι, Προκείμενα, Τιμιωτέρα κ.α.) προηγείται στίχος από τους Ψαλμούς του Δαβίδ.
Ο στίχος λέγεται «χύμα», δηλαδή ούτε διαβαστά, ούτε και ψαλτά, ούτε αργά, ούτε γρήγορα, απαγγέλεται Εμελώς ως ένα σημείο και στο τέλος ψάλλεται στον ήχο και στον χρόνο του τροπαρίου που ακολουθεί. 

Τι σημαίνει «απαγγέλεται»;

• Προέρχεται από το ρήμα απαγγέλλω, που σημαίνει εκφωνώ, λέω κάτι δυνατά, διαβάζω με ρυθμό και ύφος—συχνά από μνήμης

• Στη λειτουργική πράξη, «απαγγέλεται» δηλώνει ότι ένα κείμενο δεν ψάλλεται, αλλά εκφωνείται με καθαρό, ρυθμικό λόγο, χωρίς μουσική μελωδία

🎶 Τι σημαίνει «εμελώς»;

• Από το αρχαίο μέλος → μελωδία, το επίρρημα εμελώς σημαίνει μελωδικά, με μουσική αρμονία.

• Δηλώνει ότι κάτι αποδίδεται με μουσική, όχι απλώς με λόγο.

🤔 Άρα τι σημαίνει «απαγγέλεται εμελώς»;

Εδώ έχουμε μια φαινομενική αντίφαση που όμως έχει λειτουργική εξήγηση:

• Η φράση δηλώνει ότι το κείμενο εκφωνείται, αλλά με μουσική χροιά ή ρυθμό, χωρίς να είναι πλήρως ψαλτικό.

• Συχνά αφορά αναγνώσεις ή ευχές που δεν ψάλλονται με μέλος, αλλά αποδίδονται με μουσική ευγένεια, δηλαδή με τονισμένο, ρυθμικό και ελαφρώς μελωδικό τρόπο.

Παράδειγμα: 

Σε τροπάριο ειρμολογικό του Α΄ ήχου, ο στίχος αρχίζει μεταξύ λόγου και μελωδίας στον φθόγγο ΔΙ και στο τέλος ψάλλεται καταλήγοντας στον ΔΙ.

Ο Απόστολος

Η απαγγελία του αποστόλου στην Εκκλησία είναι μια σημαντική και ιερή διαδικασία.
Ο Αναγνώστης ή ο Ψάλτης απαγγέλει το ορισμένο από το τυπικό της ημέρας απόσπασμα από τις επιστολές των Αποστόλων  - κυρίως του Αποστόλου Παύλου - πριν την ανάγνωση του Ευαγγελίου και μετά την ψαλμώδηση του Τρισάγιου Ύμνου, κατά την Θεία Λειτουργία. 

Πως απαγγέλλεται ο Απόστολος;

Το Αποστολικό ανάγνωσμα ούτε ψάλλεται, ούτε διαβάζεται αλλά απαγγέλλεται εμμελώς, δηλαδή όπως περίπου και ο στίχος.
Μεταξύ ψαλμωδίας και λόγου, χωρίς καθυστέρηση, λιτά, χωρίς φωνητικές ακροβασίες.
Ο τρόπος αυτός της απαγγελίας ονομάζεται «λογαοιδικό ύφος» ή «παρακαταλογή» η «χύμα». 

Χρησιμοποιείται η αρχαία κλίμακα που θυμίζει έντονα εκκλησία, δημιουργείται με έναν χρωματισμό που λέγεται «κλιτόν» (όπως αναλύθηκε στην αρχή).

Το αποστολικό ανάγνωσμα συνήθως απαγγέλεται στον φθόγγο ΔΙ, κατεβαίνει ανά εναρμόνιο δίεση μέχρι τον φθόγγο ΒΟΥ και υπερμείζων τόνο στον φθόγγο ΠΑ ανάλογα με το κείμενο, ακολουθόντας τα σημεία στίξης.

Όταν συναντάμε στο κείμενο: 

• κόμμα, κατεβαίνουμε στον ΓΑ, (αρκετά κοντά στον ΔΙ) ή στον ΒΟΥ, (κοντά στον ΓΑ)
• τελεία καταλήγουμε στον ΔΙ. 
• ερωτηματικό καταλήγουμε στον ΔΙ. 
• φράσεις από την Αγία Γραφή ανεβαίνουμε τονικό ύψος και επανερχόμαστε στον ΔΙ
• όπου τονίζεται η λέξη τονίζεται και η μελωδία

Ο ρυθμός είναι αργοσύντομος, δηλαδή, ούτε αργός που να κουράζει τους ακροώμενους, ούτε και σύντομος που να μη γίνονται κατανοητά τα λεγόμενα. 

Μετά την ανάγνωση του Αποστόλου ψάλλεται το "Αλληλούια".
Παλαιότερα ψάλλονταν και το προκείμενο του Αποστόλου, πριν την ανάγνωση, που σήμερα όμως απαγγέλλεται όπως κάθε στίχος, με κατάληξη σε Κλιτόν.

Τα Αναγνώσματα

Η ανάγνωση είναι βασικό στοιχείο της ψαλμωδίας. Καθημερινά στην εκκλησία ψάλλουμε πολλά, αλλά και διαβάζουμε πολλά. 

Τα αναγνώσματα απαγγέλονται - όχι όπως απαγγέλλεται ο Απόστολος - λιτά και ρυθμικά χωρίς ακροβασίες, χωρίς ποικίλματα και χωρίς ψαλτικές καταλήξεις. 

>Η αναπνοή είναι φυσική στο κόμμα και στην τελεία. 

>Ο ρυθμός δεν είναι ούτε αργός, ούτε γρήγορος. 

Ποια είναι τα ποιο συχνά αναγνώσματα;

• οι Ψαλμοί
• το Σύμβολο της Πίστεως
• η Κυριακή προσευχή (Πάτερ ημών)
• το Κοντάκιο ο Οίκος και το Συναξάρι της ημέρας
• το Τρισάγιον (Άγιος ο Θεός-Παναγία Τριάς-Πάτερ ημών...)
• ο Εξάψαλμος στην αρχή κάθε όρθρου
• το Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι... στην Κυριακή Ακολουθία
• οι Προφητείες στον Εσπερινό

Η μόνη ψαλτική κατάληξη που επιτρέπεται είναι στο τέλος των προφητειών του Εσπερινού.

Αντί επιλόγου

Ας μην επιτρέψουμε στον εαυτό μας να διαβάζουμε με λάθη, ό,τι μόρφωση κι αν έχουμε. Χρειάζεται συχνή "προπόνηση" και - φυσικά - προετοιμασία.