ΘΕΩΡΙΑ 7η Ενότητα: πως βρίσκουμε τους ήχους

 Πως ψάλλονται οι ήχοι

Αποτελεί κλασικό και κύριο ερώτημα όλων όσων αρχίζουν να ασχολούνται με τη βυζαντινή μουσική και την ψαλτική:

Πως βρίσκουμε τους ήχους;

Τα εκκλησιαστικά μέλη είναι προσαρμοσμένα στην ανθρώπινη φωνή και εκτείνονται από τον κάτω ΓΑ ως τον άνω ΔΙ, γιατί σε αυτή την οξύτητα μπορεί να τραγουδήσει ή να ψάλει η πλειοψηφία των ανθρώπων.

Η ανθρώπινη φωνή εκτείνεται κυρίως σε τρεις διαπασών:

• τη Βαρεία διαπασών = βαρείς φθόγγοι
• τη μέση διαπασών = μέσοι φθόγγοι
• την οξεία διαπασών = οξείς φθόγγοι

            Βαρείς φθόγγοι          Μέσοι φθόγγοι                               Οξείς φθόγγοι

Για να βρούμε έναν ήχο, αρχικά βρίσκουμε τη βάση του. 

Κάθε ήχος στηρίζεται σε ένα σκαλοπάτι της κλίμακας. 

Ο ήχος κινείται γύρω από τη βάση του, κι εκεί υποχρεωτικά καταλήγει.

Οι Κύριοι ήχοι έχουν Ανοδική πορεία και οι πλάγιοι ήχοι έχουν καθοδική πορεία πριν γυρίσουν και καταλήξουν στη βάση τους.

Ο δεύτερος ήχος έχει πιο ψηλή βάση = ΔΙ από τον πλάγιο του Τετάρτου = ΝΗ. 
Ο τρίτος ήχος έχει βάση τον ΓΑ, ενώ ο πρώτος είναι πιο χαμηλός από αυτόν, αφού έχει βάση τον ΠΑ. Δηλαδή άλλοι ήχοι ψάλλονται ψηλότερα, κι άλλοι χαμηλότερα.

Κάθε ήχος καταλήγει σε διαφορετικά σκαλοπάτια, ανάλογα αν το κείμενο έχει κόμμα, άνω τελεία ή τελεία. Έτσι, στον πρώτο ήχο, αν το κείμενο έχει κόμμα, η μελωδία θα κάνει μια σύντομη στάση στο σκαλοπάτι ΔΙ.
Τα σκαλοπάτια της κάθε κλίμακας όπως είπαμε, ονομάζονται φθόγγοι και τα σκαλοπάτια που γίνονται οι καταλήξεις κάθε ήχου ονομάζονται δεσπόζοντες φθόγγοι.
Ο τρίτος ήχος για παράδειγμα, καταλήγει στον ΚΕ αν το κείμενο έχει κόμμα,
ενώ ο βαρύς στον ΔΙ.

Ο κάθε ήχος έχει τις δικές του μουσικές φράσεις, τις δικές του χαρακτηριστικές μελωδίες, που τον διαφοροποιούν από άλλους ήχους με τους οποίους έχουν ίσως ίδια βάση και κλίμακα.
Για παράδειγμα, ο πρώτος και ο πλάγιος του πρώτου, έχουν ίδια βάση και κλίμακα, έχουν όμως διαφορετικές μελωδίες, που με την εμπειρία τις ξεχωρίζουμε.

Επίσης, αλλού λέγονται τα ειρμολογικά (σύντομα) τροπάρια του ήχου, κι αλλού τα στιχηραρικά και τα παπαδικά (αργά).
Για παράδειγμα, στον τέταρτο ήχο, που είναι η πιο δύσκολη περίπτωση, λέμε:
τα ειρμολογικά μέλη στον ΒΟΥ (π.χ. «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου»),
τα στιχηραρικά στον ΠΑ (π.χ. Πασαπνοάριο) και
τα παπαδικά στον ΔΙ (π.χ. Χερουβικό).

Κάποιοι φθόγγοι, όπως ο ΠΑ και ο ΔΙ,  είναι «δημοφιλείς προορισμοί», αποτελούν δηλαδή τη βάση για πολλούς ήχους. Όμως κάθε ήχος έχει, όπως είδαμε, τα δικά του χαρακτηριστικά, τα οποία θα τα αναλύσουμε σε άλλες Διδακτικές Ενότητες.

Από δω και πέρα όμως, θα πρέπει να τηρείται σχολαστικά η τοποθέτηση των ήχων στη βάση τους. Παράδειγμα: 

Ψάλλεις ήχο Β ́ αργό-αργοσύντομο; Θα ψάλεις στον Δι. 

Πρέπει να αλλάξεις ήχο και να πεις ήχο Α ́; θα ψάλεις στον ΠΑ. 

Ψάλλεις Γ ́ ήχο; Θα ψάλεις στον ΓΑ. 

Αλλάζεις ήχο και ψάλλεις ήχο Δ ́ σύντομο; Θα τον ψάλεις στον ΒΟΥ.

Είναι πολύ σημαντικό να τοποθετείται ο ήχος στην κλίμακα και να είναι γνωστή σε εμάς η βάση του ήχου.

Ακολουθεί ένα πίνακας με τις βάσεις των ήχων στα σύντομα μέλη της βυζαντινής μουσικής. 

ΗΧΟΣ ΚΥΡΙΟΣ	ΒΑΣΗ	ΗΧΟΣ ΠΛΑΓΙΟΣ	ΒΑΣΗ
Α'	ΠΑ	ΠΛ. Α'	ΚΕ
Β'	ΠΑ & ΒΟΥ	ΠΛ. Β'	ΔΙ
Γ'	ΓΑ	ΠΛ.Γ'   ή  Βαρύς	ΓΑ
Δ'	ΒΟΥ	ΠΛ.Δ'	ΝΗ & ΓΑ

Οι βάσεις των ήχων στα αργοσύντομα και αργά μέλη, είναι διαφορετική από τη βάση στα σύντομα μέλη.

ΗΧΟΣ ΚΥΡΙΟΣ	ΒΑΣΗ	ΗΧΟΣ ΠΛΑΓΙΟΣ	ΒΑΣΗ
Α'	ΠΑ	ΠΛ. Α'	ΠΑ
Β'	ΔΙ	ΠΛ. Β'	ΠΑ
Γ'	ΓΑ	ΠΛ.Γ'   ή  Βαρύς	ΓΑ & ΖΩ
Δ'	ΠΑ & ΔΙ	ΠΛ.Δ'	ΝΗ & ΓΑ

Σημείωση:

Η βάση του κάθε ήχου είναι ανεξάρτητη από το τονικό ύψος που θα επιλεγεί για να ψαλεί ο φθόγγος.
Δηλαδή,  όταν θα ψάλλουμε πλάγιο του τετάρτου μπορούμε να επιλέξουμε το τονικό ύψος του ΝΤΟ = 256 Hz, αλλά όταν θα ψάλλουμε δεύτερο ήχο, δεν είναι απαραίτητο να ψάλλουμε στο τονικό ύψος του SOL = 384 Hz, προτιμούμε μια χαμηλότερη τονική βάση στο ύψος του ΓΑ = 341Hz.
Το πως θα επιλέξουμε το τονικό ύψος εξαρτάται από τη φωνή μας.

Στην αρχή της εκμάθησης της ψαλτικής ένα πολύ βοηθητικό εργαλείο είναι η χρήση του Τονοδότη ή Διαπασών:

Υπάρχουν και αρκετές εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα που εξυπηρετούν τον παραπάνω σκοπό.

Πως δημιουργήται θεωρητικά η βάση του κάθε ήχου

Οι ήχοι της εκκλησιαστικής μουσικής διακρίνονται - όπως είπαμε - σε κυρίους και σε πλαγίους. Η βάση του κυρίου ήχου απέχει από τη βάση του πλαγίου του τέσσερις φωνές ή ένα πεντάχορδο.
Με πορεία προς τα πάνω δημιουργούνται πάντοτε ήχοι κύριοι. Με πορεία προς τα κάτω δημιουργούνται πάντοτε ήχοι πλάγιοι.

Στη βυζαντινή μουσική χρησιμοποιούμε ως αφετηρία δύο βάσεις παραγωγής των ήχων:

• βάση με το φθόγγο ΝΗ 
• βάση με το φθόγγο ΔΙ

Η θεωρητική βάση των ήχων με αφετηρία τον φθόγγο ΔΙ:

Για του κύριους ήχους:

Για τους πλαγίους ήχους:

Πρακτικά ήταν ανέφικτο να ψάλλει κάποιος Τρίτο ήχο από τον άνω ΝΗ ή Τέταρτο από τον άνω ΠΑ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν κύριοι ήχοι στις βάσεις των πλαγίων τους και ονομάστηκαν Χαμηλοί ή Έσω ήχοι. Έτσι οι πλάγιοι τους μεταφέρθηκα τέσσερις φωνές κάτω.

Παράδειγμα:
Ο Τέταρτος από τον άνω ΠΑ μεταφέρθηκε στον ΔΙ και ο πλάγιός του στον ΝΗ.

Έτσι δημιουργούνται κύριοι ήχοι με αφετηρία τον φθόγγο ΝΗ:

• Μία φωνή πάνω ο Έσω Πρώτος ήχος στον ΠΑ
• Δύο φωνές πάνω ο Έσω Δεύτερος ήχος στον ΒΟΥ
• Τρεις φωνές πάνω ο Έσω Τρίτος ήχος στον ΓΑ

Ο ήχος Βαρύς ονομάστηκε έτσι γιατί έχει βάση τον φθόγγο ΖΩ που βρίσκεται κάτω (βαρύτερα) από τον φθόγγο παραγωγής των ήχων τον ΝΗ.

Υπερβατή ανάβαση και κατάβαση των φωνών (β)

Διαστήματα πέμπτης - τετραφωνία

Η υπερβατή ανάβαση τεσσάρων φωνών δηλώνεται με την Υψηλή η οποία δεν γράφεται μόνη της αλλά πάνω και δεξιά από τους παρακάτω χαρακτήρες, τους οποίους αφωνεί:

1. Ολίγον ή Οξεία : 

2. Πεταστή:  

Η τετράφωνη κατάβαση δηλώνεται με τη Χαμηλή:

Διαστήματα έκτης - πενταφωνία

Η υπερβατή ανάβαση πέντε φωνών δηλώνεται με την Υψηλή η οποία δεν γράφεται μόνη της αλλά πάνω και αριστερά από τους χαρακτήρες που ακολουθούν και οι οποίοι υπολογίζονται στο άθροισμα για την ποσότητα της φωνής:

1. Ολίγον ή Οξεία : 

2. Πεταστή:  

Η πεντάφωνη κατάβαση δηλώνεται με τη συμπλοκή της Χαμηλής και της Αποστρόφου: